Psychologische Romankunst.

IV. De Concepltie.

Toen ik' in 'm''n vorig acbikel de vraag overwoog, in hoeverre ons waardeering voor de psychologische (kiinst 'mogelijk is, wees ik op enkele verdienstelijke trekken van den rönian van Robbers.

„De Bruidstijd van Annie de Booigh" (wat volstrekt 'niet zegt, dat wijl den geheelen ropian kunnen aanvaarden). Men zal zich herinneren, hoe ik alle-reerst noemde het feit, dat uit een simipjei gegeven een levensrep'roductie is gegroeid van p'sychologisohe en literaire w; aarde, olmdat heit door ee'U kunstenaar werd verwerkt.

Slechts terloops kbn ik in dat verband er over spreken, omdat meerdei-e en in dat speciaal, , geval nog sterker op! den voorgrond tredende elementen de aandacht vroegen. Niettemin is het verschijnsel belangrijk genoeg om 't eens afzönderlij'k te behandelen.

Want niet aan Robbers' roman alleen, , maar aan heel de psychologische literatuur moet de verdienste worden toegekend, dat'-de conceptie gewoonlijk bijzonder fijh is. Dikwijls is er van een intrigue, een vei-wikkeling die in den loo'p van het verhaal wordt ointfcnoo'pt, geen sprake; zelfs geven vele psychologische werken niet eens een verhaal in den eigenlijken zin. Nimmer ziet ge een kunstig bij' elkaar brengen van allerlei toesvaMige bestanddeelen tot 'ngeforöeerd geheel, maar uit duidehjlk waarneembare trekken van de gewone verhoudingen rondo'm groeien, als uit levenskiemen, heel geleidelijk en regelmatig de grooite momenten, die in het menschenleven voorkomen.' En 'tis juist dat x-egelmatig zich ontwikkelen, dat m-erkwaardig uitgroeien tot een aielsproces, dat de psycholo'gisc'he kunst weergeeft. Ën de kiem, èn de gerijpte vrucht, die uit die kiem gnoeit, kent ge uit uw, eigen leven.of dat van anderen. Daarom fcu'nt ge de consequente wording van het een vdt het ander ook waardeeren als volkom'on Inatuurgetïouw.

Immers, de 'natuur geeft u precies hetzelfde beeld. Daar groeit, onder begunstigende invloeden van buiten af, uit een zaadje een bloem en haar volle pracht in bloeiweelde is het resultaat van de regelmatig elkander opvolgende ontwiltkelingsmoanenten. Neemt ge haar in de.hand, zooals ze daar in heur voiltooiïng voor u staat, dan kunt g© aan de onderdeelen de wordingsgeschiedenis terugzie'n, en Üdomt ge tenslotte weerhaan 't zaad, dat de levenskiemen bevatte.

Dit geleidelijlk groeien nu, dat de natuur u doet zien, imloet ge ook in de kunst vinden, wil izij' echt zij'n. En juist oimdat ge dit regelmatige mist, omdat .allerlei elementen den groei hebben beïnvloed en in een bepaalde richting, geleid, is tendens-werk geen echte kunst, al is de vorm ook so'ms verrassend schoon. Een mooi belijnde palm'-iobelisk treft u óók O'm z'n vorm, maar de •echtheid der natuur (is er af, omdat de schaar van den tuinman den gro'ei in een door hem gewilden vonrn' heeft ontwiHceld. In de psychologische literatuur daarentegen vindt ge die regelniaat wèl, 'wijd zij de'n eenen zielstoestand opbo'uwt O'P den anderen, en daarom geeft ziji zoo'veel wezenlijke artisticiteiit. Daaïin bestaat juist de .fi.jnheid van haar cionoeptie, die . zo'O verdienstelijk is. Revolver-helden en detectiven-spitsvondigheid kent ze niet, de traditioneele moorden der Lord-Listerromans heeft ze niet noodig om een goed einde te 'krijgen en .nog 'minder de gelukkige omstandigheid, dat „ze" „elkaar 'krijgen" — want dat alles is geen natuurlijke groei, geen ontwikkelingsmöm'cnt. 't Is een zékere vergroving, die uit sensatiezucht is - ontstaan, en die hgt buiten 't spoor _dat de 'kunst trekt. iDe psycholoigische literatuur gieeft het gewone, geleidelijke 'en haar bieko'ring ligt dan oollc niet in de onücnooping der verhoudingen, die 'ze besc'hrijlft, evenmin in die verhoiudingen 2elf, 'maar in het peilen van de diepte onder deze opp'ervlaHste, in de lanalyse van de uiterlijk oinzichtbate, doch uit de consecfuenties af te leiden wording der dingen.

Die fijinheid van ooncepitie nu (dat is dus de O'pvattiinig - en tegelijk de verwerking der stof, want deze beide 'zijn in dit geval vrijwel synoniem) is oingetwijifeld een der eigenschappen, die de psychologische (kunst 'maiken tot een belangrijk moment in de literatnuTgesGhiedenis, weUds beteekeiiis ver over de gïe'nizten vari o-nzen tij'd heen reiken zal. Want haar wijizie van beschoinwen blijft van waiarde, oo'k , als de pjersonen en toestanden, die ze beschouwt ler niet 'meer zij'n, omdat juist daarin haar artisticiteit ligt. En echte kunst blijft leven. Om dezelfde reden bewonderen wij nog allen dag een schilderstuk als De Nachtw, acht van Rembrandt. De 'personen en de aard van hun samenzijh spreken niet meer tolt ons; ''tis dus niet het feitelijke van dit meesterstuk, dat imponeert, maar de wijze, waarop kuinstenaarsvisie het op zichzelf weinig belalngrijke heeft gegjrepen 'en hezield, dat is dus: de „Gionceptie. Zoio nu is 't ook de conceptie, die zoo groote waardij geeft aan de psycho'logisohe literatum' en haar beteekenis blijVend zal do'cn zijn.

Natuurhjfc geldt dit niet ieder werk van psyohologische'n , aard, evenmin als iedere op doek gebrachte groep 17e eeuwsche notabelen een zoo igro'Ote reputatie heeft, dat 't stuk nog, bekend is. 'tB'etreft alleen dat wat echte kunst is en op bij'zonder goede wijze typeert. Maar dan blijft ook de waarde, al zon zelfs het psychologisohe soo(rt geheel verdwijnen. Zie maar naar _een werk als H'Ooft's , , Granida". Het herdersspel is in onz; e literatuur voilkomen do'odgebloed, met heel de sfeer, waaruit het 'Ointsto-nd, maar de Granida leeft nog 'om de Conceptie.

Bescho'Uw nu eens, teneinde duidelij'fcer te zien wat ik bedo'cl, enkele bekende psychologische literatuur-producten in hun conceptie, b.v. het fijngevo'elde wei-fc van Augusta de Wit , , Orpheus in de dessa". Éen verhaal is het absoluut niet, actie zit er betrekkehj'k weinig in en toch is 't een eenheid, aangrij'pend.in, . z'n tragiek. Welk een figuur

is dis.'mismaakte Si-Bengfeok in z'n toovermacht o^^eï de ledelOiOze scheppiag, als hij in de grootsche stüte van den tropisahen naeht met de sleependzoete tonen, vari z'n rieten fluit de dieren lokt < 0n roiept Tan .allen, kant, en ze volkom'en hypnoiiseert. D'ait zaahte wegvloeien dier raysterieuaie klaïiken, de aangrijlpende heerlijklieid der Indiscihe natuur en de mentaliteit van den jongen inlander in de onevenwiclitigheid van z'n licfiaraelijke en z'n geestelijke 'maóht zijn de hoofdtrekken van dit boidk, onderling weinig verbonden, maar door dü kunstvolle conceptie gebracht in wondere harmonie van Heur en - klank. Juist die conceptie maakt het geheel tot een der misest ontroerende literaire schoonheden, want zij' brengt het levenselement in die igeheimzdnnig-e sfeer, waarin bloemen geuren jn den nacht en lenige slangen zich wiegen op; de deining van fluitklanken.....

Neem dan eens het kleine, dikwijls verkeerd beoordeelde boekje van Margot Soharten^Antink ; , Angelina's huwelijk". Ik kan u 'met den besten wil niet, een samenvatting-gieven van den inho'ud, want er lis geen draad, die de elementen verbindt tot één verhaal — en toch wil ik geen enkele figuar en niet één piassajge missen. Dian zoiu de architeötuur van 't [geheel gebroken zijn. Denk u — als ge het boekje gelezen hebt — Zaccari.a Banfi eens in zender Angelina, wat kwam er dan terecht van het zielebeeld van den ongiektkkigen blinde? 't Is immers ajin egoïstisch begeeren geweest, dat haai' gedreven iheeft tot een huwelijk met Enrico, in de .dagen toen hij^ zelf nog een rol spelen kon en ook wilde — en zij' braaht haar levensgeluk ten off et, edelmioedig berustend om 'zijnentwil. Maar nu, in z'n blindheid, z'n voiik'omen hulpbehoevendheid is 't juist haar liefderijke en onvermoeide zorg, die hem 'de herinnerin'g aan die daad zoo'wrang en z'n zelfbeschuldiiging BOO groot maakt. Ge zoudt daarom niets verstaan van dat wnokkend zich venvijten van den loude, .ads ge Angelina's geschiedenis niet kendet; nu ge alles weet, verklaart haar figuur u den toestand voiütomen. Even onmisbaar voor de zielsanalyse van Zaccaria, zioo'als die in 't laatste gedeelte van 't boekje wordt gegeven, is Tito, de jonge ondermeester van Cavarna, die den blinde cipheft uit z'n bitterheid, omdat hij diens geestelijken horizon verwijdt. Maar Tito zou weer nimmer dien invloed ten goede hebben gehad op' het verstarde gemoied van Zaccaria, als niet de stille bekoring, dis van Angelina uitging, hem altijd weer naar de eenvoudige woning had gelokt. En dit alles, ' de niinmer uitgesproken genegenheid van Angehna vooï 'hem!, en .ziliT. nooiit blijkende liefde voox haar, zouden weer onbestaanbiaar zijn, als Enricio, Angelina's man, er niet was.

Daar hebt ge hu het, geheim van conceptie en de Igrootheid tegelijk. Diat is de groei - van de bloem, wier kno'pping.den stengel behoeft; m'aar deze kan weer niet zonder den wortel en de wortel functioneeert niet, , als de sappen niet worden opgetrokken. Alles in dit boekje ontwikkelt zich geleidelijk uit het voiorafgaande en 'het noodige Meureffeot komt er in doo'r het decoratief van Italiaansch bergland in lenteweelde.

Deze bij'aoindere concepiieve gave der schrijfster. is een der beste bewijzen, dat zij de ontroeiring voelt, die de schooinheid wekt in de ziel van den kuinstenaar en echte kunst wekt. Daarom ook is haar psychologie van zoo sublieme zuiverheid en haax impressionisme zoo meesleepend schoon. Ik behoef - u'slechts den titel te noemien van een harer johgste wei'ken, dat ze samen met haar mlan (Carel Scharten) schreef: „'t'Geluk 'hangt als een druiventrOiS", om de herinnering daaraan bij' u; wakker te roepen. En dan 'hebt ge tegelijk weer een voorbeeld van de 'beste conceptie, die' denkbaar., is. Zie alleen 'maar de tragiek in een figuur als Silvfljno', in z'n diep in 'thart begraven liefde voor Didia Sass.etti, de dochter van z'n landshee^r, een liefde, die Iriammer, tot volle rij'ping komen kan, hoe vol en, , zuiver ze ook is, omdat standverschil een nooit te overbrulggen 'kloof is. En zet daar dan teige'nover de verhoiuding van Giselda haar zuster tot haar verloofde, den rijken Nap.olitaan, dien hiaar ouders zoo gaarne willen om z'n fortuin. D^ar is het standverschil niet — 'maar ontbreekt nu weer de liefde en evenmin wordt ooit vrucht gezien.

Ik do© nu 'm'aar een g'reep uit den rijken overvloed van dit miateriaal, die' dit ktmstwerk biedt, om *de macht der conceptie te bewij'zen. Zoo engens, dan is zij' hier geniaal.

Ga nu tóaar hiet u zelf te rade of 't niet. altij'd weer de conceptie is, die de psychologische kunst haai-bij'zondere bekorinig geeft. Een figuur als Eline Vere, die neerstort in den afgrond van zelfmoord als de rijpe vrucht der noodlotsb'eginselen, een kleine Johannes, in wien de geleidelijke ontwik^ keling van kind tot 'man is gesymboliseerd, ook een , ; rn.0Qie Corry" • .uit Querido's Jordaan, de fiere, zelfbewuste wouw, die haar w: aarde kent, 't zijn, miet zioöveel meerderet als ge maar zoeken wilt, voorbeelden van de levenskracht der psychologische literatuur, omdat ze gezien en genomen zijn uit de wer'kelijkheid rondom door het conceptieve vermogen der echte kunst.

Maar ook — laat u 'niet verlokken door , dit wezenlijk schoon ' tot spontane waardeering. Op, - . zettelijk wees ik eerst op de groote gevaren, die van deze zijde dreigten (zoodat ik in dit artikel die niet meer. bepaaldelijk tegenover de conceptie heb gesteld), opdat men zich goed rekenschap ervan .geve, dat de sfeer, dezer literatuur ligt buiten den .kring, die om 't leven eens christens getrokken is. De fijnheid va.n conceptie, die we volmondig erkennen, verzoent ons - volstrekt niet met den geest, die ook uit de best g'egrepen prroeven spreekt. Want waar geen plaats is voor den Christus, is geen levensmogélijkheid voor den christen. Wonder veel hebben de .auteurs der psychologische literatuur in en van het leven gezien, en het meesterhjk weergegeven-— „in'aair Hem zagen zij niet". En dat beslist.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen