GeheugenvandeVU cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van GeheugenvandeVU te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van GeheugenvandeVU.

Bekijk het origineel

Iets over het boek in de oudheid.

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Iets over het boek in de oudheid.

9 minuten leestijd Arcering uitzetten

I.

Het oordeel, da.t wij over een „boek'' plegen te vellen of te hooren, betreft nu eens den inhoud, dan weer den uiterlijken vorm. Dikwijls hebben wij beide, vorm en inhoud, op het oog, wianneer wij een boek , , mooi", „oud" of „nieuwi", „groot" of „klein" noemen.

Het „boek" is dus een synthese vaA vorm en inhoud. Een reeks van opeenvolgende gedachten is dus geen „boek" en ©en hoeveelheid schrijfmaferiaal is bet evenmin. Eerst door de vereeniging van deze twee ontstaat het „boek".

Natuurlijk valt het accent op den geestelijken factor, die de eerste aanleiding is tot het ontstaa.n van het boek, en die zich niet stoort aan den uitwendigen vorm.

Voor de lezers staat ook de inhoud van het boek op den voorgrond; het zal dan ooTi zelden gebeurd zijn, dat bij het bespreken van boeken in deze rubriek de uiterlijke vorm van het boek ter sprake kwam.

Toch laat de vorm van het boek' geen enkelen lezer onverschillig. Dit ziet de uitgever wel in, die hoogstaand literair werk' piet bij voorkeur laat drukken op krantenpapier! Vooral den laatsten tijd besteedt men steeds grooter zorg aan de artistieke verzorging van' het boek. Wel heeft men de „populaire editie" uitgievonden om' den literairen fijnproever met minder goed gevulde beurs niet af te schrikken, maar toch wordt gewoekerd met alle middelen, die beschikbaar zijn, om' ook dan nog door een verzorgden vorm zooveel mogelijk recht te laten wedervaren aan den kostbaren inhoud. De vorm van het boek' zal ons des te meer interesseeren, hoe meer hij zich onderscheidt van den thans, gebruikelijken. Koe gaarne zouden wij .bijv. de werken van klassieke schrijvers uit de oudheid nog eens lezen in den vorm, waarin hun tijdgenooten ze lazen! Ik ka, n mij voorstellen, dat - er menschen zijn, die hun Bijbel alleen willen lezen in den vorm van den. foliant met zijn statige Gothische letterteekens.

Ik wilde in deze artikelen iets vertellen over den vorm van het boek in de oudheid.

Het gaat niet gemakkelijk zich voor te stellen hoe een „boek" ér uitzag in die oude tijden. Het is al moe-ilijk zich ec'U vooirstelüng te vormen van het boek!, zooals (bet er uitzag bijv. in de Middeleieuwen vóór de uitvinding yan de boekdrukkunst. Wij willen echter nog verder teruggaan, en vragen, hoe het „boek" er uit zajg in het oude Hellas.

De invoer van „papier" schijnt ons dan de eerste voorwaarde voor het ontstaan van het „boek".

Voor de meeste volKen, begjint de literatuur met de heldenzangen uit zijn wordingstijd, waarbij wij voor Griekenland vanzelf denken aan de zangen van Homerus.

Nu weteen wij, ' dat de kennis van Homerus' gedichten verbrei'd is door z.g. „rhapsoden". Aan het geheugen van deze menschen, die bij de groote nationale feesten stukken uit deze gedichten voordroegen, werden zeer hooge eischen gesteld. Toch klan het niet anders, of reeds vroeg hebben er geschreven exemplaren van Homerus', zangen bestaan, al was het alleen maar als grondslag voor het memoreeren ten behoeve van deze „rhapsoden". Van een lezend publiek! kan er in deze 'tijden natuurlijk geen sprake zijn.

Het sch, riftg6bruik' in Griekenland is zeer oud. Naast het gezongen woord bestond reeds in Homerus' tijd het schrift. Hijzelf spreekt in de „Ilias" reeds over een „brief".

Waarop schreef men? Oorspronkelij'k zeker op rotswanden, op muren, op steenen.tafelen, waarop wetten gebeiteld stonden vóór de tempels of op de muren rondom de rechtplaats. Men m'oet ook' gebruik gemaakt hebbén van palmbladeren en boombast (vooral de bast van de linde wordt voor dit doel vaalk vermeld). Dit alles is in 't geheel niet ongeloofelijk, als men bedenkt, hoe lang zulk schrijfmateriaal in het Oosten (bijv. in Indië) in gebruik geweest is. Het Grieksohe woord „byblos" (waarvan al^geleid ons woord „bijbel") en het Latijnsche „liber", die beide de bèteekeni^ van „boek" gekregen hebben, beteekenen oorspronkelijk boombast.

Om het geschreven woord echter transportabel te makten, bad men een ander materiaal als voertuig der gedachten noodig. Men schreef dan vaak' op scherven d.w.z. dunne stutten kalksteen, of wel ongeglazuuid aardewerk', waarop men met een scherp voorwerp' letters grifte. Verder gebruikte men rollen van-lood en ook. wel hbut. iZooi zal de „brief" bij Homerus, waarover we zooeven spraken, wel een houten tablet geweest zijn. Weer een stap vooruit zijn we gefkomen, als we hooren van het bestrijken van het hout met ©en zwarte was, waarop toen met ©en stift alles 'kon neerschrijven en weer uitwisschen. Om het geschrevene, wanneer 'het bedoeld was als „brief, bij de verzending aan geen besohadiging bloot te stellen, .bestonden zulke „was-tafeitjes" meestal uit twee deelen, di-e men kon samenklappen, verzegelen en daarna als brief vereenden.

Wanneer men nu bedenkt, dat voor Homerus' „Ilias" en „Odyssee" ongeveer 500 van zulke „wastaf eitjes" noodig zouden zijn, gevoelt men, dat op een dergelijk substraat zich geen litteratuur kon ontwikkelen.

Daarvoor was noodig de invoer in Grie'kénland van het papier uit Egypte, waar het reeds duizende jaren bestaan had. Met den invoer van het papier begint de groote beschaving van 'het oude Hellas.

De kermis van de papyrus-plant en de bereidinig van het schrijfmateriaal uit den stengel van deze plant hebben wij voornamelijk te danken aan Plinius den Oudere', den schrijver van een groot werk „Naturalis historia". Deze Plinius leefde ia de Ie eeuw van onze jaartellinig en stierf in 79. na Chr. bij de bekende uitbarsting, van den Vesuvius.

De papyrus is een moerasplant, die vooral groeit in-stilstaand water; het meest kwam hij voor in de Nijl-delta. De stengels groeien meters hoog op. De plant kwam ook in Syrië voor en aan den Euphraat. Thans is zij geheel uit Egypte verdwenen, en komt alleen nog voor aan den Blauwen Nijl in Abessinië. De Egyptenaren gebruikten deze plant met zijn rechte en sterke stengels voor verschillende doeleinden. Zij maa!kten er bijv. booten van, door de stengels met touwen aan elkaar te binden. De wortel met zijn .harde hout gebruikten zij als brandstof, en het onderste gedeelte van den sten'gel kon rauw of gekookt gegeten worden. Ook zeilen en matten, , zelfs kabeltouw wist men er v; an te taakten.

Het bereiden van schrijfmateriaal uit deze plant was 'echter ©en 'gebeurtenis van bijzondere jbeteekenis. Bladen papyrus, idie we nog' terug'gevonden hebben, toonen, dat reeds in die perio'de van Egypte, die 'men „het oude rijk" pleegt te noemen (pl.'m. 3000 v. C.) hot uit pa.pyrus bereide schrijfmateriaal in gebruik was, en technisch TOnstens even volmaakt was als in latere tijden, waarvan we ooik nog papyrus-rollen bezitten. Het gebruik van dit schrijfmateriaal nanr voortdurend toe, 'totdat eindelijk in den Grieksch-Romeinschen tijd Egypte het geheele gebied rondom de IVLiddellandsche Zee van papier voorzag.

Het schrijfmateriaal werd op de volgende wijze vervaardigd. De stengel van de plant W'erd dn dunne, maar zoo breed mogelijke strooken gesneden, wa, arbij het midden van den stengel de breedste en beste strooken opleverde. Deze werden dicht naast elkaar gelegd; een tweede laag werd loodrecht daarop gelegd. Bij goede waar moesten de strooken precies gelijke breedte hebben.

Het waren dus 'twee zelfstandige lagen, alleen verschillend gericht, 'en geen vlechtwerk. Beide lagen werden vervolgens aan elkaar gehjmd, daarna geperst en ten slotte in de zon gedroogd. Daar nu echter (hoe zorgvuldig men ook , te werk gegaan was) de natuurlij'fce plantenvezels ook na het persen nog iets uitstaken, was het noodig, alle oneffenheden weg te polijsten. De talrijke papyrusbladen, 'die wij (heden nog bezitten, toonen duidelijk, welk een graad v^aji volkomenheid deze techniek bereikt had. Het is meestal onmog©lijk de verschillende strooken te onderscheiden; zoo nauwkeurig zijn ze aan elkaar gepast. De beide lagen zijn zóó vast met elkaar verbonden, dat ze am tientallen van eeuwen nog niet loslaten, en de oppervlakte van een papyrus-blad van solide kwar liteit is ook heden nog zóó glad, dat we met onze moderne stalen pennen nog dragelijk .er opj zouden k'unnen schrijven.

De Ouden schatten het payrus-blad des te hooiger, naarmate het dunner was. Verder tooest het een gladde oppervlakte en ©en zoo [beider .mogeUjk© kleur vertoonen. De voorliefde van de Ouden voor een heldere kleur verklaart zich uit het strevenl naar een zoo duidelijk mogelijk schrift. De verschillende papyrus-bladen wijken sterk af in kleur. Wij hebben exemplaren, overigens technisöh geheel onberispelijk vervaardigd, met ©en donkere, bepaald bruine tint, en ; andere, die er hel-geeÜ uitzien. In 'vele gevallen zal de papyms met den tij'd donkerder geworden zijn, want de vochtigheid is natuurlijk ook schadelijk voor de kleur. We treffen echter ook zooveel licht gekleurde papyri aan, dat m'en zeker ook aan een oorspronkelijk verschil heeft te denken.

Wat de fijnheid en de vastheid van den papyrus betreft, komt aam het oudste Egyptische fabrikaat de eerste prijs toe. Er zijn roHen, meer dan 3000 jaar gel©d©n vervaardigd, die nog zacht aanvoelen en zonder ©enig gevaar kunnen af-en opgerold worden. Zulke eerste-klas-waar werd natuurlijk zeldzaam, toen men het schrijfmjateriaal bij massa's vervaardigde en afleverde.

Het schrijfmateriaal uit de papyrus-plant vervaardigd heeft een buitengewone duurzaamheid aan den dag gelegd. Deze duurzaamheid heeft het

echter te danken aan bijzonder gunstige omstandigheden.

Het droge kliniiaat van Egypte heeft het be^ scïïerniid en niet het minst oofc de om'standigheid^ dat het niet al te lang in handen Tan de gebruikers bleef. Oorkonden en brieven, die men niet langer noodig had, verhuisden naar den vuilnishoop (kóm), die in de nabijheid van elk Egyptisch dorp te vinden was, oif bleven in de huizen Uggen, als de inwoners het dorp verlieten, omdat het bijv. door achteruitgang van den landbouw onbewoonbaar werd, zooals dat vooral sedert de 3e eeuw na O. aan den rand van de woestijn dikwijls voorkwam. Het zand bedekte langzamerhand de papyrus-bladen en heeft ze tot op den tegenwoordigen tijd bew'aard.

Ook werden papyrus-bladen zeer vaak gebruikt om mimimies in te wikkelen. Deze gewoonte heerschte in Eg, ypte sedert de 'Se eeuw v. C. tot in den Romeinschen keizertijd. Dit papyrus-omhulsel bestond meestal uit pl.m. 10 bladen. De buitenk^ant van de mumnaie werd dan bedekt met een laag stuuk of pleistergips en daarna beschilderd.

Aan deze gewoonte danken wij het bezit van veel beschreven papyrus-bladen. Zorgvuldig door het igips van de buitenlucht afgesloten, zijn ze uitstekend geconserveerd.

Behalve van de vochtigheid hadden de papyri ook veel te lijden van den „boek en worm", reeds door Aristoteles „de aartsvijand van de literatuur" genoemd. Om de schadelijke werking van dit diertje tegen te gaan, drenkte men den papyrus in cederolie. Om slijtage van de rol te voorkomen, werd het begin en het einde van de rol, die bij veelvuldig gebruik natuurlijk bet eerst te lijden hadden, versterkt door middel van strooken, die men er tegen aanlijmde. Ook' beschadigde plekken trachtte men op deze wijze te herstellen.

De vochtigheid is echter de oorzaak, dat er buiten Egypte bijna geen enkel overblijfsel van een papyrus-rol gevonden is.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 13 juli 1923

De Reformatie | 4 Pagina's

Iets over het boek in de oudheid.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 13 juli 1923

De Reformatie | 4 Pagina's