Wat is naturalisme?

.-U eenigen tijd ligt op beantwoording te wachten een vraag, die namens een „leesclub" door een der abonné's van ons blad ter behandeling in deze rubriek werd ingezonden. Toen namelijk Lodewijk van Deyssel zijn 70en verjaardag vierde en allerwege in de pers over zijn beteekenis voor de nederlandsche literatuur werd geschreven, werd telkens over hem gesproken als over „den vader van het naturalisme in onze letterkunde". De vragers, wier woordvoerder onze abonné is, wenschen nu te weten, wat onder naturalisme is te verstaan.

De richting is, zooals de naam uitwijst, afkomstig uit Frankrijk.

Overeenkomstig den geest van hel laatste kwart der 19e eeuw, als in verband met de vlucht der natuurwetenschappen het experiment op den voorgrond treedt, dat doet zien hoe een verschijnsel i s,

komt ook in de literatuur het streven op, het leven weer te geven, precies zooals het bij scherpe waarneming blijkt te zijn. Alle verhulUng, alle schijn of conventie, ook alle gevoeligheid, die de rauwlaeid der werkehjkheid verzacht, wordt daarbij vermeden. En zonder dat de persoonlijkheid van den waarnemer cenigen invloed mag oefenen op de weergave, dus ook zonder dat rekening gehouden wordt mei goed of slecht, mooi of leelijk, zedelijk of onzedelijk, wordt het werkelijkheidsbeeld van het leven gegeven. Het leven zooals het i s, daar gaat het om. Als er sprake zou zijn van medelijden, van vreugdegevoel of van eenig ander sentiment, moet dat, aldus heeft Gustave Flaubert gezegd, uitgaan van de dingen zelf, omdat het daarin besloten ligt, maar het mag niet wezen de weerslag van ©enigen invloed van den schrijver op den lezer. De Schrijver dient, zoo heet het verder in deze beschouwing, de menschen te beschrijven gelijk de krokodillen. „Wie maakt er aanmerking op hun kaken? Beschrijf ze, zet ze op sterk water of vul ze op, maar ga ze niet waardeeren. Wie zijt gij zelf, armzalige sterveling? De conclusie behoort God alleen".

Deze richting nu, die in Frankrijk vertegenwoordigd werd door JFiaubert, de Goncourts, Emile Zola, en die van daaruit heel Europa doortrok (Tolstoi, Ibscn, Hauptmann) werd door Xodewijk van Deyssel in ons land geïmporteerd, en door de eerste proza-schrijvers van de Tachtigersgi'oep ijverig gepropageerd.

Behalve dal dit naturalisme aansloot bij de geestelijke structuur ook hier te lande, paste het zich direct aan bij de sfeer, die typeerend is voor de vaderlandsche lelterkunde van alle eeuwen. Reeds in de eerste proeven van literatuur in de volkstaal is er een sterke neiging tol realisme — men denke aan de middeleeuwsche „sotternieën", aan de „esbatlementen" der Rederijkers e.d. — en dat realisme blijft, over alle veranderingen van tijd en smaak heen, omdat het behoort bij onzen volksaard. Met die sfeer van realisme nu vindt het naturalisme onmiddellijk contact. Trouwens in wezen is het daaraan gelijk. Het naturalisme is niet anders dan een bepaald accent van realisme. Beide termen bedoelen aan te wijzen de weergave van werkelijkheid, maar bij naturalisme is daarin een element van opzettelijkheid: de naturalistische auteur legt er zich op toe zoo scherp en klaar mogelijk die werkelijkheid te doen leven, met terzijdestelling van iedere andere overweging, zooals ik boven aantoonde. „De dingen moeten zich zeggen door den ai'tist heen" heeft van Deyssel geëischt, en aaarbij moet hij „platte uitdrukkingen niet vermijden, als hij die noodig heeft voor zijn artistiek doel".

Naturalisme is dus met opzettelijkheid gegeven realisme, precies dat wat Frans Netscher neerlegde in den titel van een zijner eerste schetsenbundels „Studies naar het naaktmodel".

Met Van Deyssel waren het velen, die het naturalisme aanhingen. Querido, Joh. de Meester, Van Looy, Heyermans, Robbers, om slechts enkelen te noemen, waren in hun eerste werk allen naturalist. Sommigen van hen schreven zelfs verhandeUngen ter propageering van de richting. Maar van meet aan waren er ook tegenstanders. Van Eeden b.v. heeft zich in zijn bekende studie „Over NaturaUsme" met nadi-uk verzet tegen het „diep ontleden van sommige aandoeningen, het uitpluizen van sexueele gevoelens, het nauwkeurig bescln-ijven van lichaamsgewaarwordingen." Hij acht dat niet het werk van den kunstenaar, maar van den psycholoog, nog meer van den psychiater. En ook van andere zijde werd het opzetteUjk weergeven van allerlei banale dingen afgekeurd. Het naturalisme werd, om die opzettelijkheid ten aanzien van hel zinnenleven, zelfs onzedelijk genoemd. En de christelijke levensovertuiging had en heeft nog allijd het ernstige bezwaar, dal de onweerhouden weergave ook van het lage en leelijke, van hel zondige en verkeerde, boeken en bladzijden bracht, die met de christelijke levenssfeer volstrekt onvereenigbaar waren. In het uitschakelen van de persoonlijkheid zag en ziet het terecht het terzijdestellen van het normatieve, dat voor den christen bindend is ten opzichte van ieder levensverschijnsel.

Dit verzet, maar meer nog de practijk van het naturalisme, hebben gaandeweg de richting doen verdwijnen. De strakke doorvoering van de naturalistische idee bleek al spoedig voor den echten kunstenaar onmogelijk. Naarmate hij meer kunstenaar was en dus sterker van binnen-uil gedreven, naar die mate kon hij ook minder zich vinden in hel volslrekl-onpersoonlijk weergeven van wal hij aan werkelijkheid om zich heen zag. Onbedoeld en als vanzelf kwam bij die weergave de eigen gewaarwording van den weergever naar voren. „In plaats van het verstandelijk redeneerende Ik", zoo schreef Frans Coenen (zelf een der naturalistische proza-auteurs) „kwam onbemerkt het gevoels-Ik... en zoo verkeerde het koel-wetenschappelijk bedoelde, het streng objectieve naturalisme allengs tot al beperkter en al hartstochtelijker subjectivisme, lot zuivere persoonlijkheidsuiting."

Daarmee was het naturalisme dood. Van Deyssel zelf luidde de doodsklok in zijn bekend geworden stuk over „De dood van het naturalisme".

Omstreeks 1900 was de werkelijkheidsreproductie weer teruggevloeid in de aloude bedding van hel realisme: de weergave werd die van den kunstenaar zelf. Meer en meer begon zelfs dat eigene te overfaeerschen. Er ontstond een zuivere stemmingskunst. Impressionisme en extase kwamen in de plaats van de nuchter-ontledende beschrijving. Van Deyssel, „de vader van het naturalisme", was een van de eersten, bij wien zich deze verandering openbaarde. Hij begon met zijn zoogenaamde „proza-gedichten", lyrisch-impressionistische stukken, die als richtsnoer hadden de leuze „kunst is passie". Maar hij achtte dit niet een verandering in den zin van terugkeer op een ingeslagen weg, doch een zich-beter-bewust worden van hel tevoren beleden beginsel. „Sensitivisme" aldus verklaarde hij, is „verinniging van naturalisme", „het uiterste verfijningssladium van geëmotioneerde waarneming".

Intusschen was daarmee toch hel naturalisme in zijn historische openbaring dood, en het is dood gebleven. Want het Tachtigersproza dat volgde en dat van de jongere generatie behield dat element van sensitivisme.

Ik hoop, dat met deze korte uiteenzetting de vraag van de „leesclub" voldoende beantwoord is. Zoo niet, dan zij haar leden aanbevolen de lectuur van Frans Netschers studie „Wat is naturalisme", van het genoemde artikel van Van Eeden „Over Naturalisme", of het boek van Frans Coenen „Studiën van de Tachtigersbeweging". EB desgewenschl is meer literatuur op te geven.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen