Psychologische Romankunst.

II. De eenheid der psychologischel literatuur.

In m'n vorig artikel wees ik op de verscheidenheid der psychologische literatuur, op haar individualisme en impressionisme, omdat ze tachtigerswerk is, op haar realismfe, naturalisme, symboliek, omdat deze alle openbaringen zijn van psychologische analyse.

Hoe gxooit deze verscheidenheid is, kan blijken, als ge van elk der sLroomingen! öens een bekende vertegenwoordiger neemt en, ge het drietal, dat ge dan verkrijgt, nader vergelijkt Stel b.v. feiens naast elkaar een realism-e-werk als Querido's „Jordaan", het naturalistisch© „Eline Vere" van Couperus, Van Eeden's „Klein© Johannes" in , z'n p'arelfijne ëymboliek. Ze verschillen in conc'öp; tie, in uitwerking, in O'pvatting zoozeer van karakter, 'dat ge de theoretische soort-quaMficatie van het psychologische goed moet veretaan, om ze O'Pi één lijn te zien. En itoch bloeien ze op' uit één' bodem. Want 'de ondersGheidmg beteekènt volstrekt niet een volkomen scheiding. Er is ©en alle verschil omvattend; verbindend elemient, het psychologische, en bij nauwkeurige waarneming zult ge bemerken, ho© dit d© ondergrond is van ieder !dër genres en het zelfs de scheidingslijnien der soiorten min of meer doet vervloeien. Immers, naturaUsmfe leidt als vaiizelf tot realisme, omdat het voorwei-p' van beschouwing 'toch altijd in de werkelijkheid ligt en ''t symbolische groeit uit realismie zoowel als' uit naturalisme. Alle soortverschil lost zich ten slotte op in die ééne idoorgaaWde wez'ënstrek, die 'de eenheid vormt, 'een wezenlijke ©enheid, onidat altijd weer de menschenziel wordt geanalyseerd. Maar 'dat m'aakt ook w& ei de verscheidenheid echt, want 'de variëerinig der ziel is eindeloos. 'Geen mensch is den ander volkomeln gelijk, evenmin als het eene hoomblald pasit op het andere. 'Gansch de schepping toont - u .groote 'eenheid in onbegrensde verscheidenheid. D'e psychologische literatuur, die beide momentien vertolkt, leeft daarom als zij.

Waarin besitaat nu de eenheid?

Allereerst, ik zieide het reeds bij herhaling, in het feit dat 'de pisychologisdhe literatuur altijd weer den mensch doeit zien, den mensch, midden in d© verhoudingen van z'n leven, oorzaak en veelal slachtoffer daarvan, eküdpunt en tegelijk' uitgangspunt; den mensch, nu op den heuvel der blijdschap, straks in de idiep'te dier 'sniart, hier in d^e verrukking dat een kindeke werd geboren, ginds in de brenlce der rouw ovör den 'geliefde, 'diej voor immer de oogen sloot. Altijd weer den mensch, in al de schommehngen van z'n ziel. Daardoor tintelt het mo'derne proiza van leven, wijl 't den cirkel beschrijft, die ieder mensoh om z'n eigen zijn getrokken voelt. Zeg maar eens of het zielebeeld van mooi© Corrie uit „de Jordaan" ia grondtrekken niet precies is als het .uwe, of Eline Vere wel zoover van u afstaat, alsi ge meent, of niet Kleine. Johannes' altijd zoekend vragen is uw eigen •onbevrediigd zijln. iGe vindt ieder oogenblik uzelf in idezé literatuur, als ge maar goed leest en eerlijk wUt bek'eimen. Uw ieigen gedachten, meeningpn, begeerten hebhen gestalte gekregen, uw vijand ontmoet ge jen nw •vriend, uw genegenheid en uw afkeer, omdat de p'sychologische kunst dönmfensch grijpit in z'n .veelvormigheid en gij zulk' ©sn Yeêlvormi^' mensch zijt.

Daarin schuilt het niajghetisme van den moidernen p'sychologischen roman, dat ge niet een marionettenspel volgt van .poppen-aan-touwtjes, maar diep-perspectivische foilografiën van menschen als gij, de verbijsterend© consequenties der begeerten van het menschenhart tot volle Werkelijkheid maken. En dat ziet ge in ieder© proeve van psychologische literatuur, 't Is de doorgaand© eigenschap ervan, het hart van haar eenheid.

Maar — even doorgaand en karakteristiek is ook het groote gebrek dat dit psychologisch b'eschouwen aanöeeft. Het ziet n.l. den mensch altijd maar van één kant, het menschelijke. De groote tweeheid, die in tel'ke menschenziel worstelt en de achteirgjiond is van ; all© denken ten doen, de antithese Satan—Giod, gaat aan 'haar aandacht voorbij. In al 'hour diepit© graaft ^te niet diep genoeg. Daarom heeft ©en christen, die van deze tweeheid uitgaat in z'n beschouwing, leen geheel anderen kijk op den mensch, en kan de ziel-analyse der psycho-Iqgische k'unst hem jniet bevredigen.

Want wat haar primair is, de vraag naar de verhouding van den mensch in en tegenover het leven, is den öhristen slechts secundair, afhankelijk van de voor tijd èn voor eeuwigheid beslissende zaak: hoe staat de ziel tegenover God!

Naast de zielsainalys© .als kdnmerk voor de eenheid der veelsoortig© psychologiscPie lamst, ligt een tweede algemeene trek.

Overal spreekt de ontroering, die de natuur wekt in de ziel van den mensch. Haar taaohtigten invloed op den kleinen mensch, wiens weg altijd gaat midden door haar majestueuze grootheid, beluistert ge op elk© .pagina der psychologischei literatuur in klankrijk impressionisme. En dat is niet een op zichzelf staande eigenschap, zonder contact met inhoud en soort van een boek, maar onmisbare factor, onafscheidelijk bestanddieel. Ge lamt den mensch niet zien, aJs ge hem ^niet beschouwt als deel van d© schepping, ge verstaat niets van de nuanceeri'ngen der ziel, als nimttier uw eigen ziel stil is geweest bij' 't fluisteren der natuur of gebeefd heeft als zij toornde in verbolgenheid. Natuurimpressionism© is levensvoorwaarde voor psychologie, en door alles wat wezenlijk psychologische kunst is, ruischt het lied der schepping.

En toch is dit ©en van haar meest gevaarlijke zijden, juist omdat het den schijn heeft de sfeer der aanbidding te naderen en niettemin in plaats van aanbidding loochening is. Want het lied der schepping dat zij aanstemt in haar bewondering voor de natuur, stijgt niet omhoog tot Hem, die de Schepper is. Zij kent den God des levens niet, den oorsprong van al het schoon© in de schepping en daarom loopt haar verheerlijking groot gevaar een aanbidden te' worden van de schoonheid zelve, •een vergoddelijken van wat slechts schepsel is.

Inderdaad spreekt deze pantheïstische strekking veelvuldig uit 't natuur-impressionisme der psychologische kunst, verraderlijk in 'haar fij'aheid. En de jonge lezer, als hij niet bijtijds en ernstig gewaarschuwd wordt, wordt als de opiamschuiver, die onder de bedwelming der verrukkelijkste visioenen zich dood zuigt aan het vuü.! vergif. Niet overal schuilt dit gevaar in de moderne schoonheidsontroering, gelukkig niet, maar 't zit juist daar, waar de onervarene het 't minst vermoedt en dus 't gemakkelijkst slachtoffer wordt. Daarom mag de christen nimmer de 'kteuze van literatuur door z'n kind zich uit de hand laten nemen, maar aan den anderen kant ook niet door misplaatst zwijgen het gevaai' vergrooten.

Er is nog een derde altijd weer terugkeerende karakteristiek van den psychologischen roman. Dat is zijn pessimism'e. 't Is de consequentie die voortvloeit uit de eenzijdigheid van zijn zielsanalyse, het alleen menschelijk beschouwen van den mensCh. Dat pessimisme treft u altijd weer, zoo dikwijls als ge 'een proeve van deze kunst leest. Ge ziet allerlei menschen, ge wordt vertrouwd met hun gedachten en mjeeningen, omdat de auteurs u doen blikken in hun ziel en u hun levensomstandigheden doen kenneUj en ge bemerkt steeds weer hetzelfde. Naarmate ge dieper doordringt in de verhoudingen, taant het licht; 't glanzende vernis van den buitenkant glanst niet naar binnen, in de ziel. Daar heerschen somberheid, vale duisternis. Ge begint te bemerkten, dat de vroolij'ke causeur z'n verdriet weglacht, dat het jagen naar g& ïipi^ een vluchten is voor den 'greep! der wanhoop', dat de uitbmidige begeerte naar 'vrijheid de zucht is van hem, die zich door onzichtbare banden gebonden voelt. Dan bespeurt g© ©en smachtend verlangen naar Hcht in de zieledonkierheid, naar de oplossing van de zielbestoTmend© problemen, naar de verklaring der martelend© myst©riën van dood en graf. Een' zoeken, dat nooit tot vinden leidt, een begeeren, zonder kans op bevrediging, teen steeds nauwer ingeboeid worden in folteirende .angsten. En dan ziet ge opdoemen dei gedroohtelijke gestalten van krankzinnigheid 'en zelfmoord, eerst nevelig, straks duidelijker, ten slotte onontkoombaar nabij. De aangrijpende tragoedie van Eline Vere blijkt bange, ontzettende werelijkheid....

Somber pessimisme, een doorgaande trek van den psychoio'gischen roman!

Waarom nu? '

Ge hebt zelf het gevoeld, als ge van deze werken een of meerdere gelezen hebt en' ik heb het eig; enlijk al gezegd. De, psychologisch© roman der moderne hteratuur analyseert den mensch zonder God, den m-ensch, wiens ziel niet werd bestraald door het hcht der genade en die nu omdoolt in de duisternis der zonde.

Hij kent niet het zielebeeld van den christen. Hij weet niet, dat dO schaduwen van het kruis dè mysteriën van dood en graf bede'kken, zoodat 2; e voor den christen er niet meer zijn, dat alle raadselen zullen worden opgelost in de eeawigheid, maai' in dit leven 'gehuld blijven in wolken en donkerheid, dat Gods kinderen in de heerlij'kh'eid van het licht Hem danken zullen, voor wat ze hier met heete tranen hebben beschreid. Deze psychologie weet niets van den rijkdom' van 't geloof, dat door de Icracht van Gods genade levensblijheid 'en stervenstroost geeft, dat doet roemen ia verdnikking, dat een geheihgd optimisme wekt. Zij ziet nimmer het hemellicht, dat de donkerste plekken van 't leven ©ens christens bestraalt. Voor haar beheerscjht het sombere noodlot, grillig, onredelijk, den machteloozen mensch, die zich! niet verzetten kan, omdat hij niet weet, waar z'n belager schuilt, altijd ^'n bedreiging voelt maar nergens ontkoming weet en •wrokt om; het warnet van raadselen, dat z'n leven omstrikt. Dat is de reden, waarom z© in haar m'ensch-analyse altijd weer nachtelijk' zwart naar boven brengt-Daarom is z^-' zoo pessimistisch. Zoo wanhopig en somber.

De christen ziet. in dit pessimisme een groot gevaar. Vooreerst omdat het regelmatig terugk'eeren ervan in schier ieder psychologisch kunstwerk, de volkomen onjuiste voorstelling wekt, dat de levens-%verkielijkheid van elk mensch, haast zonder uitzondering, ook' somber is. Daartegen echter heeft de christen een machtig wapen in z'n eigen wandel en voorbeeld, dat, als hij wezenlijkf leeft in het vooruitzicht van de heerlij'Mieid, die hem' door genade wacht, op overtuigende wijze het tegendeel van de pessimistische opvatting be'wijzen kan.

Maar veel bedenlcelijker nog is de consequentie, die dit pessimisme meebrengt. In sommige rota'ans vindt ge haar ia al haar verschrildring geteekead. Daar ziet ge, hoe de oplossing-van al de benauwende proiblemen gevonden , (i) wordt in „de koele meren des-doods", omdat dan de bange foltering en noodlotplagerij, die leven heet, uit is, omdat dan weldadige fust komt na schokkende slingering en vervretend© wanhoop.

Hoe moet niet dei ziel vajn den christen sidderen bij zulk' eeïi. leer, waar hij weet, dat deze SGhoonschijnende duivelstrik niets is dan een zich losmaicten van tijdelijken nood — om neer te storten in eeuwig© ellende, een zich onttrekken aan de moigelijkheid door de ontfermende genade Gods gegrepen te wordein tot behoud — om voor eeuwig van voor Zijn aangezicht 'verstoeten te zijn!

Ttegen dez© ontzettende gedachten is voor den christen, waar hij ze ontmoet, maar één middel: hij' neme zijn toevlucht tot den troon der genade, omdat alleen Gods almachtige' hand den dolende terugbrengen, kan van den rand van 't verderf.

Resumeerende, kom ik tot de conclusie, dat evenals ten op'zichte van dat wat de verscheidenheid uitmaakt van de psychologische - kunst, ook tegenover de karakbertrettèn die haar eenheid vormen, onze v^aardeerinig begi-ensd is. Allerlei gevaren, wier bedreiging we zien, verschillende bezwaren, die uit hoofde vaji onze christelijke overtuiging dikwijls tegen beginsel en strekking der psychologische kunstuitingen oprijzen, nopen ons tot voorzichtigheid. Maar 'dit alles zegt nog-niet, dat op bepaalde punten geen vraardeering-mogelijk is. Daarover hoop ik in 'n volgend larükel nader te handelen.

Waar ik in dit verband op het psychologisch© element dezer literatuur gewezen heb met z'n eenzijdig menschelijk accent, zou ik de genoemde bezwaren willen verduidelijken; , door deze moderneroman-p sychologie te stellen tegenover die van de groote romancière uit het midden der vorige eeuw, Mevr. Boisboom—Toussaint. Dan ziet 'ge> dat we in vel© op'zichten belangrijk zijn vooruitgegaan, vooral wat de techniek betreft, (dat zegt volstrekt niet dat het werk' van Mevr. Bosboom minderwaardig is, integendeel, het staat bijzonder hoog). Maar op het belanigrijkste punt, de psychologische diepte, iaat zij' den modei-nen roman achter zich, althans in 'toog van den christen. Haar psychologie is niet die van den meinsch' z: oinder Goid, maar de uitbeelding en ontledijig der ziel, die naar den Levensbron dorst, omdat z© geen oogenblik Hem 'kan missen, die haat sterkte is en haar kracht, In haar werk ziet ge inijet den mensch, die - wrokt over z'n ellende, maar den boetvaardige, die roept om gfenade en oiver wiens hoofd de doorboorde hand zegenend is uitgestrekt.. Het is de volkomen overgave, de geloiovigp berusting in eenswillendheid met God. Haar psychologie is d© heerlijke toonzetting van het wondervol teere woord van Augustinus: Omdat giji ons geschapen hebt tot ü, is ons hart iOarustig, totdat het rast© in U.

Dàt is het zielebeeld van den christen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen