Het Russische communisme.

We hebben den vorigen keer gezien, welke „algemeene waarheden" Berdjajew in hel „Russische communisme" meende te ontdekken. Hel was de „wil lot eenheid", die hem vooral bekoorde. IVIen wilde de maatschappelijke en sociale tegenstellingen opheffen, hel evenwicht tusschen productie en consumptie der goederen herstellen, alle individueele belanden uitschakelen en het volk als geheel de vruchten lalen plukken van den gemeenschappelijk verrichten arbeid. In dal alles zag Berdjajew ook een krachtige poging om den internationalen vrede te herstellen: alle tegenstellingen, die z.i. hel gevolg waren van de afzondering uil hel geheel, zouden kunnen verdwijnen.

Dergelijke beschouwingen over het communisme hebben met de werkelijkheid weinig gemeen. Die deze abstracties „gedeeltelijke waarheden" noemt, maakt zicïi schuldig aan een verguizing van het waarheidsbegrip. Berdjajew voelt dit zelf wel: hij spreekt straks over de groote leugen van het communisme, die al die „waarheden" verva 1 s c h t heeft. IVIaar anderen blijven ze handhaven. De wijze waarop sommige „Westerlingen" over het communisme oordeelen, toont zeer duidelijk de bedenkelijke gevolgen van zulke geïdealiseerde voorstellingen.

De stellingen van Dr Snelhlage, in zijn jongste debat met Ds Buskes^) over de vi-aag of de Sowj et-Unie den vrede dient, leeren ons veel omtrent die gevolgen. Uitgaande van de bewering dal in de Sowjet-Republiek een nieuwe maatschappelijke orde gevestigd is, „die niet meer ^slaat in het teekeii van winst en bezit voor enkelen, maar van voorziening in de behoeften van allen", komt de communistische predikant tot de conclusie, dal hel geweldige leger van de Sowjet-Unie noodzakelijk is voor het welzijn der menschheid. „Het zou", zegt hij zelfs, „van hel grootste plichtsverzuim 2), niet enkel tegenover hel eigen volk, maar ook tegenover de internationale arbeidersklasse en in laatslen aanleg tegenover

de menschheid in haar ge heel 2) getuigen, indien de Sowjet-Unie had nagelaten een machtig leger uit te rusten om tegen eiken aanval bestand te zijn. „Zij zou", gaat hij voort, „wanneer zij ontwapend had, niet enkel onrecht hebben geleden, maar tevens een groot onrecht hebben begaan..."') En bij voorbaat eischt hij dat alle voorstanders van den vrede, een toekomstigen krijg van de Sowjet-Unie „om haar kostbaar bezit te verdedigen", zouden moeten goedkeuren, omdat „van een rechtvaardigen oorlog, zooals de Sowj e t-U n i e die v o e r en z o u 2), een verheffende zedelijke invloed kan uitgaan".

Niet veel beter maakte het de Doopsgezinde predikant Ds F. Kuiper, die eveneens de „nieuwe maatschappelijke orde" bewondert, in een rede op de voorjaarsconferentie van het „Oecumenisch Jeugdcomité" te Woudschoten over „De strijd om de Kerk in Rusland, Duitschland en elders" *) Alle(!) „gruwelverhalen over vermoorde geestelijken" daleeren volgens hem uit den tijd van den burgeroorlog (dus van vóór 1921). „Wat toen gebeurd is kan men geen van beide(!) zijden", zegt hij, „met recht toerekenen". Voor hem is de zaak erg eenvoudig: „De Ortliodoxie in Rusland heeft de aardsche gerechtigheid niet verstaan. Dit wreekt zich thans." ^)

Volkomen terecht heeft Ds Buskes in zijn debat gewezen op den eigenlijken inhoud van die „nieuwe maatschappelijke orde", die immers „gedragen wordt door het marxisme, dat voor hen, die Jezus Christus belijden als hun Heer, onaanvaardbaar is..." „De Sowjet-Unie", luidt een andere stelling van dezen predikant, „is godloos... De ethiek van de Sowjet-Unie is marxistisch; voor hen die Jezus Christus belijden als hun Heer, beteekent dat de opheffing van de ethiek.'') Dat is een zeer duidelijk antwoord aan het adres van alle „vrienden van de Sowjet-unie".

Bij een bespreking van een geschrift van Ds Boers, een geestverwant van Dr Snethlage, werS den schrijver aangeraden om het boek van B e r d- j a j e w „Waarheid en Leugen van het Communisme" eens te lezen. Hierin wordt namelijk onbarmhartig afgerekend met allen, die het geweld en de militante atheïstische politiek der Russische machthebbers vergoelijken, ter wille van de „nieuwe maatschappelijke orde".

Die raad was op zijn plaats. Wel moeten we ons verzetten tegen den Russischen mysticus. Maar in de eerste plaats corrigeert Berdjajew zelf een deel van zijn fouten en in de tweede plaats mogen zijn formuleeringen van die „gedeeltelijke waarheden" niet op één lijn gesteld worden met die van sommige „Westerlingen". Er schuilt veel meer achter. Berdjajew beschouwt het communisme als een soort religie. „De , dienst aan de goddeloozc en anti-christelijke idee van het communisme", zegt hij, „wordt door de religieuze energievormen der ziel gedragen". De vraag, die hij zich stelt is: „Hoe moeten we toch verklaren dat het communisme in Rusland ; zulk een groote overwinning heeft behaald? Waarin bestaat toch de betoovering, en de aantrekkingskracht van dat communisme'? Waarom konden zijn ideeën zulk een enthousiasme wekken, en de massa's door hun symboliek beheerschen? "

Alles zou, volgens hem, onbegrijpelijk blijven wanneer men het uitsluitend als een politieke en oeconomische werkelijkheid beschouwde: „Het communisme, theorie en praktijk, is niet slechts een sociale, maar ook een geestelijke en religieuze verscliijning. Het grootste gevaar van het communisme is juist in zijn religieuze beteekenis gelegen als een soort religie staat het tegenover het Christendom en is het bezig met dit te verdringen en te vervangen."

Berdjajew meent dat ook het oorspronkelijke Marxisme als een soort religie beschouwd moet worden. Het is, zegt hij, een „religieus Messianisme".

De geestdrift, waarmede het de harten van duizendeit veroverde, is volgens hem niet door het wijsgeerig en wetenschappelijk deel gewekt, maar door het „Messiaansche enthousiasme" van Marx, dat „zijn detinitieven uitdrukkingsvorm vindt in de idee van de liislorisclie taak van het proletariaat, dat de roeping heeft om de wereld te verlossen". Hel proletariaat „is een idee, een mythe, die een geweldige explosie-kracht bezit" en daarom „geweldige hoeveelheden energie kan vrijmaken".

Marx was, aldus het betoog, een Jood, die weliswaar- van het geloof der vaderen was afgevallen, maar die in de diepte van zijn ziel de „Messiasverwachting" had bewaard. Voor die verwachting zocht en vond hij een nieuw doel: „het proletariaat werd hem tot een nieuw Israël, tot het uitverkoren volk van God, tot den bevrijder en stichter van 't toekomstige vredesrijk op aarde." 8) „De marxistische leer van de ineenstorting der kapitalistische maatschappij", gaat Berdjajew verder, „is het geloof aan het naderende Jongste Gericht: de tijden worden vervuld". Zoo „doordringt het eschatologische element de communistische wereldbeschouwing".')

We kunnen op het oogenblik niet de vraag bespreken of inderdaad het communisme een soort religie is. Iemand als Maurice Hindus denkt daar heel anders over: „De tegenstellingen zijn zoo in het oog loopend, dat de gelijkheid bij nader inzien in het niet verdwijnt." i") Inderdaad, zoo is het. Berdjajew kan die „religieuze interpretatie" van het communisme echter niet missen. Hij wilde duidelijk maken waarom juist het Russische volk het communisme met enthousiasme ontving ei) zocht nu naar een soort „geestesverwantschap". Hij meende die in — wat liij noemt — het „Messiaansclie karakter" van het Marxisme te hebben gevonden. Want: „de Messias-idee heeft van oudsher ook in de ziel van het Russische volk geworteld".

Dit „Messiaansche bewustzijn", zegt hij, „bleef gedurende eeuwen leven, al onderging het in den loop der tijden een reeks van gedaanteverwisselingen". Na de ineenstorting van het Byzantijnsche imperium was, zoo werd geleerd, het Russische volk de eenige drager van het ware geloof op aarde; alle andere volken zouden aan het zuivere geloof ontrouw zijn geworden en daardoor in de macht van hel kwaad zijn geraakt. Het Russische rijk werd beschouwd als het eenige ware Christelijke rijk in de wereld. Tegenover die „andere wereld" had het volk nu een roeping. Het licht uit het Oosten zou de duisternis, waarin het overige deel der wereld was geraakt, verdrijven. „Maar", gaat Berdjajew verder, „het Keizerrijk Rusland had met het „Godsrijk op aarde" niets gemeen. Het Russische volk heeft de oude idee Moskou, als het „Derde Rome"") niet vervuld. De „positieve religieuze roeping" van het Russische volk, de stichting van het Godsrijk op aarde, waarvan Moskou als het heilige Derde Rome het centrum zou zijn, is verloren gegaan. „In plaats van het „Derde Rome" heeft het Russische volk nu de Derde Internationale verwerkelijkt." In deze Derde Internationale voltrok zich het noodlottige huwelijk tusschen de Russische nationale Messiasidee met het internationale proletarische Messianisme." In de Russische revolutie hebben „twee Messiaansche stroomingen elkaar ontmoet en zich vereenigd". Het Russische volk „heeft zich daarbij als het ware met het proletariaat geïdentificeerd...". Of — om het nog eens in andere bewoordingen te hooren —: „In het licht van het Russische Messianisme verschijnt de Russische revolutie, gedragen door de internationale proletarische Idee, als een Russische nationale daad. De communistische religie is niet van Russischen oorsprong; zij heeft echter een eigenaardige stralen breking in de Russische religieusiteit ondergaan en zich met haar vermengd. Deze ontmoeting en vermenging werd mogelijk gemaakt door de eschatologische gezindheid van het oorspronkelijk Marxisme. Want aan het Russische geloof was de eschatologische verwachting van het Godsrijk op aarde steeds eigen".

„Evenals vroeger", besluit Berdjajew dit gedeelte van zijn betoog, „gelooft ook nu het Russische volk aan het „ex oriente lux", aan het licht uit het Oosten. Het bolsjewisme wil met „het lichty der Russische revolutie de burgerlijke duisternis verlichten."

We hebben reedsi^) Berdjajew als een gnosticus leeren kennen. Ook het werkje dat ons nu bezig houdt, is een uitdrukking van zijn gnostische wereldbeschouwing. Zijn critiek op het „historische Christendom" met zijn „burgerlijk-kapitahstiscb karakter", komt daaruit voort. „De Russische religieuze stroomingen", zegt hij, „hebben zich steeds tegen het Christendom gekeerd, dat zich in de geschiedenis openbaart, en dat zich d a a r- om(!) aan de leugen, de ongerechtigheid en het geweld, die in de geschiedenis heerschen, heeft onderworpen. De Christenen hebben geen eigen rijk dat op aarde beslaat; zij dorsten naar een zuiver Christendom niet door de geschiedenis is bedorven»

Het zal nu duidelijk zijn waarom Berdjajew zn der ernstig onderzoek de „Christelijke wefeij' zoo fel verooi-deelt, en waarom hij hoegenaatini geen belangstelling heeft voor hetgeen in d' midden is verricht. Maar krachtiger dan (, 1 wijzen we deze, in wezen lichtzinnige critielj af Een wereld- en historie-verachting als we bij ii.j! ontmoeten, leidt tot een loochening van Goii en tot een allesvernietigende revolutie. De 5. schiedenis van het Russische volk is daarvan Li droevig bewijs. Berdjajew zelf beseft dat ook WJ. het is de tragiek van zijn leven. Zijn geschrifte» getuigen ervan.

Het vraagstuk van het marxisme en het comtii« nisme is veel gecompliceerder dan de Russisch» wijsgeer ons wil doen gelooven. Ongetwijfeld specK de aardsche „heilsverwachting" in deze wereldbe. schouwingen een groote rol, ongetwijfeld heeft iiei „proletai-iaat" bij Marx (ook) een mythische te. teekenis. Het gevaar is echter groot, dat we aldus redeneerend op den eigenlijken inhoud niet letten en het typiscli marxistisch en anti-christelijk karakter voorbijzien. En dat verzwakt straks het protest in hooge mate. Het gaat niet aan om ie zeggen dal Marx voor „zijn Messias-verwacliting" een ander doel heeft gevonden. Wanneei Berdjajew dit met zooveel nadruk betoogt, ZHÉ hij toch eigenlijk, dat het heilig verlangen op zkkzelf zuiver is gebleven. Berdjajew ontwijdt de heerlijke „Messiasverwachting" in hooge mate. berooft haar geheel van den rijken Bijbelschen inhoud. Hij degradeert haar tot een voortbrengsel van den menschelijken geest, tot een „verborgen oerkracht der ziel", en verwerpt aldus Gods genade en Gods beloften. Maar we wisten reeds dal hij van geen verzoening wil weten en geen behoetle heeft aan Christus, als den Verlosser van de zotden. -3) Zijn beschrijving van de Russische „Messias-idee" beteekent een voortgaan op den verkeerden weg.

Welk een noodlottige gevolgen heeft het Russische geloof in de komst van het Godsrijk op aarde gehad! Het is een ernstige waarschuwing tegen elke „gelijkschakeling" van het Koninkrijli Gods met een ideale samenleving in de loekomst welke door den mensch gevormd zou kunnen worden. Wie zulk een aardsch rijk wil bouwen, zal bitter teleurgesteld worden. Bij vele Russen heell die ontgoocheling de wereldver ach ling nog sterker gemaakt, en de begeerte om tegen die wereld op te slaan aangewakkerd. „Omdat hij (de Rus), wal hij zoekt niet vindt, en wal hij zou willen scheppen niet tot stand kan bi-engen, slaat bij hem menij; maal de stemming geheel om" ^< '), en wordt hij één felle revolutionair. Uil de „Christelijke wereldverachting'' kwam de atheïstische revolutie voort; zij is zelve reeds een revolutionaire geesteshouding, een verwerping van God.

Voordat we nu Berdjajews veroordeelinj van hel communisme gaan behandelen, willen w eerst het een en ander zeggen over zijn „psydiologie van het Russische atheïsme".

1) Zie het „Algemeen Handelsblad" van 14 Maart j.l. Het debat heeft 18 Maart plaats gevonden. 2) Wij spatieeren.

3) Het vervolg van deze stelling luidt: „Door iets na te laten is het mogelijk onrecht te doen".

4) „N. Rott. Courant" van Maandag 16 Maart j.I.

5) Aan Ds Kuiper zij nog eens de lezing van de boeken van Maurice Hindus aanbevolen. Wellicht spreekt hij dan daarna met meer liefde en kennis over het lot van zijn eigen geloofsgenooten. In zijn „Het Groote Offensief" b.v., lezen we op blz. 128: „Niets stelt zoo duidelijk in het licht, dat het niet vfaar is, wat dikwijls door sentimenteele liberalen (vrijzinnigen) wordt aangevoerd, dat het Russische atheïsme slechts een reactie is op de minderwaardige toestand van de oude kerk, als de nieuwe houding tegenover het Protestantisme, die van een welwillende verdraagzaamheid omgeslagen is in ongebreidelde vijandschap". Ook Dr Snethlage kan het hiermee doen.

6) Wij spatieeren.

7) Vgl. ook de opmerking: „In het Marxisme, zooals overigens in elke maximaHstische revolutionaire ideologie, leeft een onbewuste ervaring van een duahstische, manicheïsche natuur; de ervaring van twee rijken: het rijk van den goeden en dat van den boozen God. Met de overwinning van het proletariaat, van den „goeden God", en de opheffing van de klassen wordt dit duaUsme definitief overwonnen".

8) Vgl. ook: „Het proletarisch communisme van Marx is een gesaeculariseerd chiliasme van het oude Israël".

9) Berdjajew vervolgt: „ het vindt zijn uitdrukking ook in de leer van den Duitschen religieus-socialist Tillich van het „Kairos".

10) „Het Groote Offensief", pag. 142. In het volgende artikel wordt over het lichtvaardige gebruik van het woord „religie" nog iets gezegd.

11) De naam is duidelijk. Het „eerste Rome" is het heidensche Rome uit den tijd van het Romeinsche Keizerrijk. Het „tweede Rome" is het pauselijke Rome.

12) Zie „De Reformatie" van 29 Nov. en 6 Dec.

13) Idem van 22 Nov. en 29 Nov.

14) Stefan Zankow: „Das orthodoxe Christentum èi Ostens", pag. 111.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen