Psychologische Romankunst.

III. Is waardeering mogelijk ?

De psycholoigische Uteratiuir^ rijk' in versciieidenheidj is in haar steeds terugkeerende zielsanalyse, haar natunrimpressioöisme en haar pessimisme een e^enhead, aidus concludeerde ik in m'n vorig artikel. Voorts bleek, hoe onzerzijds, evenals ten opzichie van d© karaktertrekken, die de verscheidenlieid typeeren, ook tegenover de kenmerken der eenheid ernstige bezwaren bestaan, die nopen tot voorzichtigjheid.

Aan den anderen kant echter moeten we óók weer voorzichtig izijto, dat we niet den schijn krijgen van eenzijdigheid. Den eisch van ons beginsel fiebben we te handhaven, onvoorwaardelijk en strak, 'maar dit sluit niet iu, dat in geen enkel opzicht eenige vvaardeering mogelijk is. Er is in deze psychologische literatuur zooveel echte kunst, dat we de 'mogelijthead van wezenlijk schoon niefr kunnen ontkennen, en dus ialle waardeering volstrekt niet uitgesloten is. 'P.eeds eerder wees ik er op, dat we ook van deze zijde der zaak ons' goed rekenschap moeten (geven, willen we voorkomen, dat de kracht van .ons principieel getuigen door den schijn van eenzijdigheid verloren gaat. Meenende, gevaar te vermijden, vallen we dan ten offer aan een nieuwe bedreiging, andersoortig wel, maar ten slotte even gpo-ot. De 'vraag of en wat we kunnen waardeeren, dri'Uigt zich aan ons opi, we moeten haar trachten te beantwoorden ook. Haar verdoezelen is eenzijdigheid.

Voorop staat dan, wat ilc reeds herhaaldelijk zfeiide, dat waardeering, waar die mogelijk is, toch altijd opi de tweede plaats komt te staan, omdat allereerst de eisch van ons beginsel over ons standpunt beslist.

Maar ook kan, wat we waardeeren, nooit zoo algemeen worden geformuleerd als onze bezwaren. Deze laatstet'O'ch betreffen karaktertrekken van heel de soort van literatuur, en gelden dus, natLiurlijil< met verschil in graad, elke afzonderlijke uiting. Daarom |kan de bespreking ervan algemeen zijn; bepaalde, nadere aanwijzing is volstrekt niet noodz'alkelajk. Met lonize waardeering staat het echter anders, omdat helt (goede 'groeit, midden tussch'en •wa: t voor ons igevoelen verkeerd en absoluut niet te Waardeeren is. Behalve ten op'zidhte van de taal en stijl bestaat hier fgeen norm'. We ziullen dan ook tóoleten doen als 'de lantiquair, die stuk' vooT stuk bekijkt wat hem' lals kunstvoorwerp' wordt aangewezen en z'n waiai-daednlg van ieder artikel afzonderlijk bepiaialt. En zelfs dan (Han onze erkenning nog nimmer ejibeiglrensd z, ijn, om^dat de bodem, waarop deze liteTatunr groeit, nu eenmaal vol giftige bestanddeelen is en. dus elke plant ook giftige sappen optrekt.

Willen'we dus vaststellen, of waardeering mogelijk Js ('met betrekkinig' tot taal en stijl beantwoordde ik dezie vraag reeds eerder), da; n is afzonderlijke boekbesprekitoig absoiunt noodzakelijk'. En de conclusie, die we dan bereiken, geldt ook' maar weer aüleen voor dat bepiaalde boek. Ik erken, dat dit ©en taak' is van heel wijden oimvanig; gezien' den weeldeïigen rijkdom' onzer literatuur aan psychologische uitingen. Maar we mogen toch dezen arbeid niet van ons afschuiven met te zeggen, dat het een onbegonnen werk is. 't Is de eenige mianiei' om^ de vraag oip te lossen, en objeotiviteiit, die eisch is van perlijkb ciritiek, vordert dat ze oplgelost wordt. Bovendien, deze taak rust ook niet op de schouders van één Imensch; maar ieder doe, ook in dezen, wat z'n hand vindt om te doen. De pracüjk van de verschillende levensverhoudingen, waarin wij' staan, wij'st aas vanzelf wel een bepaalde richting aan. En het ire'suitaat van dezen arbeid Ko^mit de christelijke opvoeding ten goede. Voor onze ohristejijfce en pedagogische tijdschriften een arbeidsveld, wit lom' te oogsten.

Volgen we dezte m'ethode, dan blijkt vanzelf, wat we 'waardeeren k'unnen. Bezie maar eens een psycholoigischen roman op deze wijze, b.v. Herman Robbers': „De Bruidstij'd van Annie de Boogh", een boekje, ook in onze kringen, aJthans onder de jongleren, niet onbekend. Robbers heeft als schrij'ver van psychologische romans van natuxalistischj genre een goeden naam in de moderne letterkunde, maar dit werkje is, dunkt mij', wel zijn beste. Het gegeven is eigtenlijte heel eenvoudig: een meisje, op: het punt te trouwen met den man, dien ze niet liefheeft, maar door haar ouders uit zakelijke overwegingen voor 'haar is uitgekozen, vlucht den nadht vóór het Tiuwelijk uit het ouderlijk huis naar den man, dien zij! begeert. Ik laat nu voor 'toogenblik den lethischen kant van deze daad onbesproken en bezie het gegeven zonder meer. En dat is simpel. Maar door een wezenlijk kunstenaar verwerkt, is het de kern geworden van een psychologische literatuur uiting 'v^an artistieke en literaire waarde. Daar hebt ge al terstond iets, dat we moeten er-'kennen: een feit uit het gewone leven wordt, bezield door kunstenaarsemotie, een belangrijk psychologisch 'moment, evenzeer als een oud, ver\^allen en vervuild geveltje, door een kunstschilder op, doek geïdealiseerd, een effect geeft, dat het Ln zichzelf ei, genlijk niet bezit.

Beschouw dan eens de karakteristieken der verschcidönhieiid, voor zoover ze hier aanwezig' zijn. Robbers verplaatst de handeling in Rotterdam (of er'historische ondergrond is, laat ik natuurlijk in 't midden) len ontwerpt een effectvolle schilderij' in woorden van het leven der groote koopstad. Daardoor komt de glimming der werkelijkheid ia z'n verhaal en gloeit het leven erin. We zetten de personen en dingen zooveel 'makkelijker in hun verband, oimdat niet onze fantasie, maar herinnering Vcur eigen visiie ons steunt. Hier is Robbers realist. En weer is aan ons de taaki, onze waardeering uit te sprelkfen voor het goed gegrepen realisme^ dat polsslag brengt in het verhaal.

Merkwaardig is ook de kijk, dien de auteur ons geeft op 'z'n personen. Het zij'n menschen van ons eigen doening, 'zooals wij' allen ze kennen, maar wc zien 'ze.nu binnensmuurs, in eigen kring, en bemerken allerlei dingen, die ons te voren nooit troffen. Dat komt, omdat Robbiers ook individualist is, die geen 'menschen van prentjes doet optreden, maar personen, zooals hij ze zelf heeft gezien en die een bepaalden indruk' bij hem hebben nagelaten. Hij is uitstekend kenner van 't milieu van zijn verhaal len spreekt, door de handeling 'heen, een duidelij'k oordeel erover uit. En weer anoetea. yfe erkennen de waarde van dit individualisme; het maakt den polsslag voelbaar.

Dan. komt de vraag naair; de eigenlijke eenheidskénmerben der psychologische kunst in dezen roman.

Eerst het natuurimpressionisme, dat .heel sterk spreekt hier. De Brabandsche heide bloeit ia dit verhaal, in haar zonnezinderiojg overdag, haar zilveren rust in zwijlgende maannachten; door wazigp'aarse nevelen ê; eniet ge verre aspecten over stemmige dennen en jolige berken, met torentjes en in groen verdronken dorpjes rondom. Zulk een visie lop de 'natuur heeft alleen de kunstenaar, zulk een hymne der bewondering kan alleen hij zingen, wiens ziel is een fijn-besnaard instrument. En als ge goed luistert en eenigszlns harmoniscih zijt .gestemd, blijven verschillende aocoorden van dit lied bij u hangen, die straks in li.iiden jubel opjuichen, als ge met eigen o.ogen zulke schoonheid aanschouwt. Daa ziet ge, wat u de kunstenaar heeft loeren zien. Ik' spralc er reeds over, dat dit natuurimpressionisme der psychologische kunst een heel gevaarlijken achtergrond heeft, maar in dit boekje zie ik die niet; hier hebt ge, geloof ik, door schjoonheidsontroering gewekte schoonheid, die wij ongetwijfeld waardeeren kunnen.

De hoofdzaald komt - edhter noig, de eigenlijke psychologische ontleding. Ik wil nu alleen maar de hoofdpersoon, Annie de Boogh zelf, bezien, ofschoon ook haar ouders, haar bruidegom Louis, diens broer, de artist Baul, de man, dien Annie liefheeft en haar. ideaal is, een nadere beschouwing stellig waard zijn, en gezamenlijk' groote beteekenis hebben voor een juisten kij'k op het zielebeeld van de hoofdpersoon.

Zakenmansberekening en standsquaestie hebben haar, de rijkle kcopm'ansdochter, bestemd voor Louis Höllm'an, , oif eajgenlijkj, voor de 'mooie positie in de handelswereld, die hem^ wacht. Hoe zij' zelf in dezien denlct, is geen element van overwegen geweest bij de betet'eninlg. ''tCHold im'niers een louter zakelijk belang, en daarin mag geen ruimte gelaten viojoir wleie|k!eilijildie; ld en (gejjpelsar^ta'ent. Bovendien, de liefde voor Louis zOu bij Annie vanzelf wel komen, als ze heni maar eerst nader leerde kennen, en de weinige genegenheid, die Louis betoont, moet worden verHa, aïd u, it z'n positie; een zakenman heeft geen tijd voor smtimenteele liefdoenerijl Straks zouden zich de krakters immers wel naar elkaar plooien! ZoO' ong^eer heeft men zich 'getroost, toen de gedachte aan het element: liefde eventjes neepi. En Annie heeft zich geschikt, gelaten, als meisje uit het 'koopm'anshuis, die van jongsaf geleerd heeft, zonder eenig bedenken te zwichten voor het allesbeheerschende, het absoluut dwingende zakenbelang.

Maar — hoe fijh gevoeld! — juist hier moet die tyran 't verliezien, omdat er een element is, dat zich voor ^'n geweldigen scepter niet buigt: het hart. Want, ho'ezieer Annie in hangen zelfstrijd die verkeerde gedachte oiok trjacht weg te dringen — gestadig groeit haar liefde voor Paul, juist naarmate ze Louis beter leert kennen. En de groote vraag, die haar leven geheel gaat beheerschen, wordt: hart of verstand, Paul of Lbuis ? Deze tegenstelling wordt scherper, naarmïite de trouwdag in zicht komt, want de omstandigheden drijven haar bijna onweerstaanbaar naar een huwelijk met Louis, ter-•wijl heur hart met den da]g ondubbelzinniger spreekt voor Paul. iGe gevoelt het, bij een zoo geweldig scherp gjepunte positie is een oplossing in 't redelijke schier iets onrnolgplijk's geworden. Er móet een öatastrofphe komen, waar en hoe dan ook. En die komt, want vlak voor het oogenblik, dat de beslissing: vallen zal, den nacht voor de trouwplechtigheid, die het zakenbelang de overwinning ^al brengen, doet Annie, door een wanhoopsdaad, haar vlucht uit het ouderlijk hluis, de schaal overslaan naar den kant van heur hart .....

Nu wil ik haar daad niet vergoelijken, die is verkeerd. Maar zeg eens eerlijk, trekt uw sympathie u niet naar haar zijde? En voelt ge niet, dat de verantwoording voor haar verkeerde daad ook voor een heel groot deel rust op het koude materialisme der ouders? Zij staat in ieder geval voor een conflict, welks oplossing' over 'haar leven beslist, en dat zö ialleen oplossen moet. En dan is een spontanCj onder den Mem van het moeten geboren daad een heel zuivere psychologische consëq; uéntie. Nu heeft de auteur het zielsproces ^óó geleideUj'k en zuiver ontwikkeld, dat ge zelf iets van dat moeten gevoelt. En dus verdient de analyse op! zichzelf alle waardeering.

Te meer nog, als ge de figuur van Annie stelt tegenover de heldinnen der tendens-romans van Jo de Wit en Julia Frank. Zij' ücomen tot soortgelijke dingen als Annie de Boogh, maar bij' haar is de drijfveer niet een moeten, maar een losbandig wiilen. Zij grijpen, durvend op; grond van haar vermeend recht, naar de consequentie, waartoe Annie de Boogh noodgedwongen en eerst na zv/aren strijd komt. Da wel, waaruit haar daad opborrelt, is de zondige neiging tot het verkeerde, 'het verbodene, en ze scheppen, willens en wetens, verhoudingen, die het leven van anderen o-nherstelbaar verwoesten. Van dit alles is bij' Annie de Boogh geen sprakb. Maar dan znlt ge toch ook he ui: daad niet 'miet eenzelfden maatstaf k'unnen meten, dan is er in dit geval plaats voor begrijpen en tot op zekere hoogte zelfs waardeeren. Er is groot verschil tusschen de individualiteit van de tendensheldinnen en die van Annie, dus ook verschil in uw beoordeeling. De daad zelf k'eurt ge af, na, tuurlijk. Iraaar in een geval als dit, door uitvoerige détailleering begrijpbaar gemaa'kt, is de vraag paar waardeeringsmogelijkheid toch een geheel andere, dan O'veral elders. En wat betreft de wij'ze, waarop Robbers de verhoudingen heeft gegroepeerd en ontleed, is ze', dUi'nkt mij', geen vraag meer.

Hier hebt gie nu een sprekend bewijs voor de juistheid der stelling, dat ter bepaling van wat we waardeeren, afzonderlijke boekbespreking noodig is. Wat in dit verband mojgelijk is, is in een ander boek' willicht beslist uitgesloten, omdat daar niet de invloeden gelden, die hier hoofdfactor zijn. In 't algemeen uw waardeering formuleeren kunt ge dus niet, maar evenzeer is bewezen, dat de 'mogelijkheid tot waairdeeren niet uilgesloten is.

Maar ook dan blijft de beigrenzing. Zie maar weer naar het onderhavig geval. In dezen veelszins schoenen psychologischen roman stuit ge telkens op; de bezwaren van het soort. G-e ziet ook'.hier realisme verwiOTden tot realistiëk, ge vindt overal uitdrukkingen en passages, die schrijnen en wonden. Het sombere pessimisme van de wereld zonder God spreekt zelfs bijfzonder sterk in dit boek, en de ontwildceling der dingen zou in een christelijke sfeer een geheel andere zijn, omdat de fout .^er eenzij dig'heid van het alleen-menschelijk' den mensch' zie'n odk hier wordt begaan.

Daarop kiuniaen we als christenen dezen roman in z'n geheel niet aanvaarden. En toch is het volstreïkt 'niet een onmogelijkheid, dat een christen waardeerende woorden spreekt over „De Bniidstijd van Annie de Boogh”.

Ik Imeen derhalve, dat de vraag, of waardeering mogelijk is, bevestigend moet wordea beantwoord.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen