Sigrid Undsets „Kristin Lavransdocbter”.

III.

Aan de bespreking in de beide voorafgaande artikelen van Sigrid Undset's roman „Kristin Lavransdochter" wil ik gaarne nog enkele opmerkingen toevoegen, opmerkingen van algemeenen aard, maar die verband houden met het antwoord' dat gegeven werd op de .vraag naar de mogelijkheid van waardeering.

De eerste is deze.

Bij het bezien van eenige .openbaring van literaire kunst dient .men onderscheid te maken tusschen waarde en waardeering. Wel is er tusscheii die beide een direct en natuurlijk verband, maar identieke .grootheden zijn ze niet. Kort gezegd is het verschil dit: waarde is iets objectiefs, "waardeering is subjectief.

Wat dit beteekent kan blijken, , als we beide begrippen ontleden. De waarde van • een literaire schepping, laten we nu kortheidshalve zeggen van een boek, wordt bepaald door plaats en karakter van het boek in 't geheel der literaire kunst en door de eigenschappen, die het als kunstwerk vertoont. Over de waarde beslissen dus vragen als: inhoeverrei draagt het boek 't stempel van den tijd, waaruit het dateert; welk karakter - heeft het, ge­ zien de quaesties die dien tijd bewegen; heelt het alleen beteekenis voor het momenteele leven of reikt het verder dan het oogenblik en spreekt het tot den mensch van alle tijden, d. i. tot de menschenziel; voldoet het aan de eischen van stijl, taal en compositie en staat het te dien aanzien op do hoogte van zijn tijd; heeft het gegeven, dat bewerkt wordt, beteekenis en komt dat in en door die bewerking tot zijn recht — en dergelijke vraagpmiten meer. De antwoorden op zulke vragen geven eenerzijds historie en cultuur; aan den anderen kant de literatuurwetenschap met wat daarbij behoort aan taalkunde, stijlleer, aesthetica, psychologie enz. Waardebepaling vereischt derhalve, en is ook alleen mogelijk bij kennis omtrent dit alles, maar is dan ook altijd een objectief-wetenschappelijke werkzaamheid, waarbij de resultaten van een voorzooveef inogelijl; ; nauwkeurig onderzoek tot een conclusie leiden.

Waardeering daarentegen "berust op andere gronden. Zeker, de waarde, do .uitkomst van het 'boven omschreven onderzoek, komt daarbij in het geding en dient mede te beslissen, maar nu ook gelden overwegingen van geheel persoonlijken aard: inhoevcrre voldoet mij, als lozer, het boek; kan ik mij voreenigen met geest .en strekking, of dringen zich bij mij op bezwaren van rêlijjieuzen óf ethischen aard, boeien mij sfeer on slof, taal en stijl, dï heeft dat alles geen vat op mij. Bij de vraag der waardeering wordt' dus het boek getoetst aan andere normen; het subjectieve element spoelt een rol: persoonlijkheid, levensbeginsel, omstandigheden van het oogenblik oefenen nïi een beslissenden invloed uit.

Samengevat in één zin 'is dus de zaak deze: waarde resulteert uit factoren, die liggen buiten do persoonlijkheid van den lozer, waardeering is de slotsom van een aantal voor diens individualiteit geldende overwegingen.

Oit verschil nu dient ten laanzien van een boek als Kristin Lavransdocbter in het oog gehouden te worden. De waarde van den roman is ontegenzeggelijk groot, zoo groot, dat hij genoemd raag worden oen monument van literaire kunst; de bekroning mol den Nobelprijs voor letterkunde spreekt in dit opzicht duidelijk genoog.

Ton aanzien van do w a a r d e e r i n g kan men echter op een persoonlijk standpunt zich stellen en uit hoofde van inhoud, strekking, beschrijving ot' wat dan ook, voor zichzelf het boek onbevredigend of zelfs ongewonscht achten. Verder nog, wanneer men beslist voor zijn gezin of spreekt namens een kring, waarvan men zich als vertegenwoordiger weet, kan men met volkomen recht een yeto van niet-aanbevelenswaard uitspreken. Maar dan schelde men dat waarÏÏeeringsoordeel van de waardebepaling. Deze Ipatste is een zelfstandige grootheid, los van persoonlijk gevoelen, die men met een „desondanks" bij cfe beslissing over geschiklheid als lectuur bij ethische overwegingen achter stellen kan — onder bepaalde condities, die afhangen van de omstandigheden waaronder men te beslissen heelt (lectuurkenze voor onvolwassenen b. v.J achter stellen moot —, maar niet mag ontkennen. Literaire critiek, óók christelijk litoraire critiek, moet het objectieve in zijn objectieve wa.arde laten; anders verliest ze haar karakter en wordt eenzijdigheid.

Een tweede opmerking is deze.

Men moet ten aanzien van een literaire schepping, weer zeg ik gemakshalve: van een boek, onderscheiden tusschen realisme en realistiek. Hot realisme, dat levensworkelijkheid-in-'t algemeen uitbeeldt is gansch iets anders dan de realistiek, die bij voorkeur en niet tzekere bedoeling de aandacht vestigt op verhoudingen, die, al zijn ze reeël, tot de perversiteiten behooren. En nu kan dat realisme sterk zijn, in onomwonden beschrijvingen en naakt-werkelijke bewoording zelfs rauw, daarmee is het toch nog geon realistiek. Geest en strekking kunnen dan rein en .zuiver zijn en blijven, wat bij realistiek nooit het geval is, wijl die juist in het perverse haar essentie heeft.

Ook en met name dit, is bij eon beoordeel ing van Kristin Lavransdocbter element van heel groot belang. Beschrijving en woordkeus z ij n in dit boek onverhuld, 'tis niet te veel gezegd als we sproken van rauw; maar dat is .realisme en nergens realistiek, wijl op geen enkele pagina hartstocht wordt tot perversiteit en nooit van sensueele opzettelijkheid sprake is. En nu kan men weer met volkomen rechtmatigheid op grond van dit felle realisme het boek voor , zich en de zijnen onaannemelijk verklaren — ik zei het in 't vorige artikel : voor onvolwassenen moet men dat doen — maar men kan en mag er geen oorzaak in vinden voor een veroordeoling van den roman als boek, noch ook hot uit idien hoofde voor een onzedelijk of zwoel-zinnelijk geschrift verklaren. Want heel do geost, heel de sfeer, de duidelijke bedoeling en de even duidelijk-sprekonde bewerking getuigen tegen zulk een vonnis. In het vorig artikel heb ik gepoogd uiteen to zetten, wat naar mijn meen ing de strekking is van dezen roman: teekening van schuldbesef, van behoefte aan schnldorkentenis, van berouw en een hijgen om vergeving. En bij zulk een situatie is realistiek, is perversiteit buitengesloten, wijl psychologisch onbestaanbaar.

Eindelijk nog dit:

Men moet bij de beschouwing van een boek letten op tijd en (atmosfeer, die hot in beeld brengt. En dan mag men, an o e t men, 'de beschrijving van menschen, verhoudingen, toestanden toetsen aan het historisch beeld van dien tijd. De uitkomst van dat onderzoek beslist dan over 'de houding, die men in te nemen lieeft ten aanzien van hot beschrevene. Blijkt dat jn historisch licht juist, weergave van een momenteele werkelijkheid én in feiten én in geest, dan is die beschrijving goed, lofwaardig zelfs uit litorair-critisch oogpunt, ook al brengt zo voor ons begrip stuitende tooneelen on toestanden aan het licht. Eerst waar de fantasie (die opzichzelf een aan 'het romankarakter inhaerente eigenschap is) op het historie-beeld gaat inwerken en uit zulke vermenging beschrijvingen ontstaan, die tegenzin wek'Ken, is er recht tot een veroordeelen van wat die beschrijvingen inhouden.

Ook weer met dit Jiterair principe dient men rekening te houden, als men handelt over Kristin Lavransdocbter. Het boek voert terug naar het Noorwegen der 13e peuw, toëkont dus menschen on opvattingen, geest en cultuur van een periode, die ook nog in de meer centraal gelegen landen door hardheid en on^ebreidoldon hartstocht, door zekere ruwheid van zeden, ondanks kerstening 'en vorderende beschaving zich kenmerkt. En nu blijkt uit historisch oogpunt deze leekening volkomen reeël en tot in bijzonderheden 'betrouwbaar. Maar dan ligt ook hier weer "in ..de ruwheid, die men vindt in dezen roman, geon bezwaar tegen het boek .alszoodanig. Men kan — moet weer onder de omstandigheden die ik aangaf — er aanleiding in vinden om in zijn' waardeering gereserveerd te zijn, aan de waarde van het boek doet deze eigenschap niet af en motief voor een ongunstig oordeel ligt er niet Tn.

Wat ik met do gemaakte opmerkingen bedoel is eenei'zijds nadere motiveering van den inhoud der beide voorafgaande artikelen, maar aan den anderen kant ook waarschuwing om ten aanzien van een boek als Kristin Lavransdocliter de quaestie zuiver te stellen. Allerwege wordt ook in onzen kring deze roman gelezen en — het spreekt vanzelf, want hij laat niemand onbewogen — hij is het onderworp van veler gesprok on overweging. 'Men ontmoet bewonderaars en afkeer|gen; er zijn er die er geon kwaad van willen hqoron, en er zijn er die er geen goed van ].cunnen zeggen. En dan nog staan velen aarzelend tegenover liet werk, getroffen en toch ook bezwaard. 'Voor al dezen nu is het nuttig, dat ze zich op hun oordeel bezinnen: dat ze onderscheiden tusschen waarde en waardoering, tusschen realisme en realistiek, tusschen historie en fantasie.

We spreekt over do waarde van hot boek, de litoraire maar ook do ethisch-religieuze waarde, oordeelt stelhg niet verkeerd; en wie zeg^t, dat hij voor zich het boek niet waardeeren kan en het den zijnen niet kan aanbevelen s'taat in zijn volle recht — mits de eerste zich van zijn standpunt kan rekenschap geven en weet wat hij zegt, en de tweede het subjectieve van zijn houding verstaat. Wc moeten als christen 'ten aanzien van hot lectuurvraagstuk subjectief zijn, d. vf. z. 'we moeten een boek toetsen , aan ons christelijk levensbeginsel als we zullen beslissen over een al dan niet lezen of ter lezing geven. Maar ik zei het boven al — dat mag niet geschieden mot een volstrekt voorbijzien van objectieve waardij. Die erkennen boteekont daarom nog geenszins een transigeeren. Er zijn — „Kristin 'Lavansdochter" doet het weer eens 'heel scherp zien — twee kanten aan de vraag. En ieder die oordeelt moet op die twee kanten acht geven. Slechts in die gevallen — en daarmee komen we weer tot de telkens herhaalde conclusie van alle overweging — waar ethisch-religieuze bezwaren zich opdoen, tiaai' is de mogelijke waarde bij de waardeering geen factor jneer. Maar in dit geval zijn or die bezwaren tegen het werk als geheel m.i. niet.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen