De sociale roman.

I.

De meest voorkomende openbaring der nieuwere letterkunde is en blijft nog de roman.

De oudere schrijvers.' zij, die hun naam mot meer dan één roman hebben gevestigd, gaan voort den roman-rijkdom van onze moderne literatuur met. nieuwe scheppingen te vermeerderen (b.v. Mevr. Scharton—Antink, Ina Boudier—Bakker, Joh. (Ie Meester e.a.), en naast hen treden jongeren op, die ook weer het roman-genre tot het hunne trachten te maken (b.v. Coenraad's, Treffers, G. •van Nes e.d.).

De roman is bij uitnemendheid de literatuurvorm van dezen tijd.

Meermalen reeds poogde ik de verklaring van dit verschijnsel te geven, door er op^ te wijzen, dat in den roman te verzoenen zijn het leven züoals het zich openbaart, en het individueele levensinzicht, dat met die openbaring zoo dikwijls in botsing komt; dat in den roman de fantasie de werkelijkheid vervormen kan en een in de levenspractijk onbereikbaar ideaal kan realiseeren. Dat vermogen maakt den roman tot den meest genoten en meest voorkomenden literatuur-vorm.

Maar, ook diaarover handelden we eerder, (b.v. in ons Jubileum-nummer van Sept. 1923) bij al de veelheid van romans is het toch uiterst moeilijk' zekere eenheid te vinden. In overeenstemming immers 'met het sterk individualistisch karaktei der modè'rne kunstopvattingen, overweegt het persoonlijke ook in den roman, heeft in zekeren zin iedere auteur z'n eigen genre, reproductie van z'n eigen levensinzicht en levensbeschouwing. Zoo krijgt het roman-genre een veelkleurig aspect, wanneer men het als een geheel tracht te zien, en wordt het moeilijk soortgelijkheid te onderscheiden.

Intusschen, een vrij duidelijk te herkennen type van 'den laatsten tijd is, dunkt mij, de sociale roman, dat is dus de roman, die handelt ovet sociale verhoudingen. Waar de moderne letterkunde tot voortdurend object van beschouwen heeft den mensch in en onder de verhoudingen van [het leven, daar ligt het in den aard van onzen tijd, dat de literatuur sociale geschriften voortbrengen zal.

Meer dan ooit toch zijn in den na-oorlogschen lijd de sociale vragen op den voorgrond gekomen. Er zijn op' maatschappelijk gebied nieuwe, maar veelszins nijpende problemen gerezen, problemen, die grooten invloed oefenen op het leven van allen dag. In de fatale ontreddering van de levensverhoudingen der laatste jaren zijn vele menschen in een - te voren nooit gekende positie geraakt, is materiëele zorg en moeite binnengedrongen in huizen, waar die vroeger niet of weinig werd gekend. En ook zijn allerlei toestanden, die in betere tijden voor de publieke opmerkzaamheid verborgen bleven, omdat men „er net zoo wat komen kon", nu onmogelijkheden geworden, maatschappelijke misstanden.

In het buitenland is dit alles veel ernstiger dan bij ons, die in alle opzichten een rijk bevoorreciht volk zijn, maar toch ook in ons land' teekent zicü allerlei moeite af tegen den achtergrond van het maatschappelijk leven. Ook te onzent is in veler welstand teruggang gekomen, is veler positie verminderd, zijn in vele bedrijven nog niet gekende moeilijkheden gerezen.

Het is dus niet te verwonderen, dat de literatuur, die altijd spiegel is van haar tijd, ook deze sociale vraagstukken kent. Juist door de psychologische analyse, die nog altijd in de romankunst domineert, wordt de beteekenis va.n de sociale quaesties in de literatuur steeds grooter. Waar de mensch van onzen tijd midden in die sociale quaesties staat, daar zal de ontleding van zijn zielebeeld met de analyse van die vraagstukken moeten samenhangen.

Zoo worden verschillende nieuwere romans „Sociale romans".

Nu zegt mogelijk iemand, dat van meet aan de 80-ers literatuur den socialen roman heeft gekend. En wie zoo spreekt heeft gelijk. Al lang vóór 1880 bestond de sociale roman; zelfs is een van de alleroudste producten onzer letterkunde, de kostelijke „roman van den vos Reinaerde", een middeleeuwsch stuk van onvergankelijke waarde, een sociale roman. Hij is er dus eigenlijk altij'd geweest. En dat is natuurlijk, want elke tijd heeft z'n sociale quaesties gekend en dus heeft ook de literatuur van iedere periode hun invloed weerspiegeld.

Maar wat — altijd tot op zekere hoogte — den zoodanigen roman van nieuweren tijd tot een bepaald, afzonderlijk soort maaikt, is, dat thans veelal de sociale verhoudingen uitgangspunt zijn van beschouwing en de persoons-a.nalyse voortvloeit uit de teekening van sociale moeilijkheden. Waar dit tevoren voorkwam stak doorgaans een bedoeling achter het werk, een tendenz dus; in bepiaalde, sterk-sprékende gevallen (b.v. bij Heyermans) wees de auteur zelf er op^. De nieuwere roman blijft in het psychologisch-^analyseerend.. genre, is ook niet tendentieus, maar tracht vooral den mensch te doen zien als product van de sociale verhoudingen, waarin hij staat

Eigenaardig b.v. is het, dat in de nieuwere romans vaak wordt behandeld de maatschappelijke depressie van menschen, wier versöhijning in de literatuur tot nu toe een ander cachet liad, menschen, die nooit of althans zelden in hun sociale situatie werden bezien, omdat daartoe geen bijzondere aanleiding bestond.

Het zou 'de moeite waard zijn, hiervan eens enkele voorbeelden te geven, maar dat zou thans te ver afvoeren van ons doel. We moeten in een bepaalde richting, willen we' komen tot een bespreking van het boek, dat tot deze beschouwing aanleiding geeft.

Trouwens het gegeven, waarop we onze aandacht moeten concentreeren, is merkwaardig genoeg ten voorbeeld: het betreft de sociale positie van den predikant.

Hier hebben we zulk een stof, die in onze roman-wereld tot nu toe vrijwel onbekend was, en die thans meermalen aan de orde is. In de buitenlandsche romans is deze materie niet zoo zeldzaam, is ze ook al vroeger bewerkt. De armoede b.v. van den Engelschen hulppredifcer, die wacliten moét op een benoeming van hooger hand, jaren lang soms, is al in vele romans beschreven en door vertaling ook in onze boeken gekomen. Nog zeer onlangs verscheen zulk een roman in vertaling: „De steun haars levens" van Mrs Henry Wood.

Maar in onze letterkunde is dit gegeven nieuw. Als ik het ZOO' zeggen mag: de predikant is in onze literatuur altijd een figuur geweest van hoogeren rang, hooger dan in maatschappelijfc'en zin. Waar hij optrad viel het licht op z'n „geestelijke waardigheid" — soms was het intussphen een schamplicht —, minder op . z'n sociale situatie. In 'de laatste maanden echter verscheen meer dan een boek waarin juist deze laatste wordt belianideld. Behalve de roman, dien-we thans bespreken zullen, „De Wegerincks" van C. A. Klaver— 163 Oudshoorn, las ik er in betrekkelijken korten tijd 'drie van dit type, onderling verschillend natuurlijk, maar bewerkend hetzelfde gegeven. Ze betreffen alle de levensverhoudingen van het predikantsgezin en die worden dan-uitgangspunt voor de analyse van d'e zieleworsteling tusschen roepingsbesef en den druk van materiëele zorg.

Zulk een stof nu ligt geheel in de lijn, die ik aangaf. Immers, het thema van den nieuweren „socialen" roman is de strijd tussohen de behoefte aan het ideëele en de ^beklemming van het materiëele. En nu zijn uiteraard de verhoudingen in dien strijd het scherpst, waar de begeerte naar het ideëele 't sterkst is. Zoo wordt het predika'ntsgezin in den modernen roman object van beschouwen, zelfs een zeer geschikt object, omdat de „begeerte" bij den predikant veel sterker is dan een neiging, omdat ze roepingsbesef is. Meer dus dan een willen is er een moeten, en 'dat juist brengt het conflict, dat stof levert voor psychologische analyse.

Voor een deel is echter deze productie zonder waarde. Waar de auteurs uit eigen ervaring niet kennen 'de kracht van roeping, omdat ze missen den grond, in welken dat besef wortelen moet, moet de analyse mislukken. Daar wordt de predikant een onjjegrijpelijk mensch, zonder notie van de levenswerkelijklieid, een fantast, maar dan van een stijfhoofdig soort. Of ook wordt het feit, dat een predikant „toc'h ook een gewoon mensch" is, gemaakt tot een soort van tegenstelling tot z'n roeping, een oorzaak van voortdurende inconsequentie ten opzichte van zichzelf en z'n gezin óf van z'n ambt. Of — erger nog — de predikant komt allengs tot de conclusie, dat het roepingsbesef inbeelding is geweest, omdat „de resultaten van zijn prestaties als zielelierder" (zoo heet het letterlijk in een van deze romans) niet beantwoor-'den aan de moeite, die hij zich gegeven heeft!!

In al deze gevallen moge de roman misschien een , , sociale roman" heeten, hij is dan door een volkomen foutief stellen van de quaestie, die hij behandelt, een mislukt vertegenwoordiger van de soort.

Gunstig nu onderscheidt zich in dit opzicht „De Wegerincks". Daar is in de samenstelling wel iets geforceerds, maar de psycho-analyse is zuiver, omdat er een juist begrip is van roepingsbesef. Hierover dan nader in een volgend artikel.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen