LITERATUUR EN KUNST

Van speler tot speelbal.

In plaats van met een groot verzamelwerk, begint de nieuwe „Opgang"^serie met een roman in drie deelen, een uit het Deenscli vertaalde trilogie, die speelt in de jaren om den wereldoorlog.

De lijvige roman schijnt in dezen gejaagden üjd het kort verhaal, met zijn sterke spanning, geheel te verdringen. Het verlangen naar romantiek is Wijven leven, ondanks het mechanisaüe-proces. Binnen- en buitenlandsche auteurs behoeven niet bevreesd te zijn, dat de omvang van hun werken de lezers zal afschrikken.

De groote opgang die de bekende Noorsch© trilogie van Gulbranssen maakte, heeft duidelijk bewezen, dat het buitenlandsche aspect een bijzondere aantrekkingskraclit kan hebben. Elke vergelijking gaat mank, maar naar beide zijden scheef zou loopen een vergelij'king tusschén den Nöorschen boer Ddjg en den Deenschen boer Hald. Het eenige punt van overeenkomst is hun Noordelijke herkomst. De Deènsche roman kan voor ons geen effect maken met grootsche milieu-teekening, daar het bijna vlakke land weinig verschilt van het onze. Om zijn innerlijke kwaliteiten alleen moet het boek een vertaling waard zijn. Niet de prijs, noch de aardige uitgave, maar de inhoud moet voorop staan.

Het eerste deel, genoemd naar den hoofdpersoon, beeldt uit diens droom en de pogingen hem te verwezenlijken. De stoere werker, die zijn eigen boerderij heeft opgewerkt, voelt dat hij een grooter arbeidsterrein moet zoeken voor zijn sterk opbruisende energie. Als hij van een hoogte af het omringende, onbebouwde land overziet, aanschouwt zijn verbeelding een bloeiende landstreek, een vroolijk dorp, bewoond door nijvere boeren. Die droom laat hem niet meer los. Daarvoor wil bijl alles opofferen: eigen bezit en de rust van het huiselijk geluk, om het eenmaal vermenigvuldigd terug te ontvangen.

Steeds vindt hij op zijn weg naar het ideaal zijn vrouw tegenover zich. Zij' begrijpt hem niet, ziet lals egoïsme en eerzucht, wat hiji als altruïsme zich denkt. Een eindweegs gaat zij' met zijn plannen mee, als hij een groot grondbezit zich weet aan te schaffen, omdat zij hoopt, dat zijn werklust zich daarin bot kan vieren en zij' heim voor gezin en huis kan behouden.

De restauratie van het oude huis en de, vkösfebare bouw van den nieuwen toren vormen het hoogtepunt van zijn uiterlijk slagen. De hulde die landeigenaars, bankiers en journalisten hem brengen op het inwij'dingsfeest, lijft hem in bij den kring der maatschappelijk geslaagden, zoodat zijn eigen dronk op de arbeiders, die door hun zweet hem deden winnen, wat hij nu viert, als een hoon klinkt. Zijn droom lijkt wel verwezenlijkt, het resultaat van zijn werken lijkt een geobjectiveerd sprookje, maar de zorg die er onder schuUt, ziet slechts hij. Het verkregene moet gehandhaafd worden in een strijd met het leven. En in dien strijd komt hij alleen te staan. Om het landgoed te behouden, moet hij het zelf verwaarloozen. Zijn •vrouw en zijn onderhoorigen begrijpen hem niet, raken ver-\Teemd van hem, gaan hem ten deele haten. Zij zien in zijn handel en speculatie slechts een poging tot vergrooting van zijn bezit, ten koste van hen. Zij weten niet, dat het moet, om ondergang van hen allen te voorkomen.

Niels Hald' strijdt alleen, om buiten zijn verstoffelijkten droom, ook het geluk te bereiken van het rustig genieten. Hij strijdt met het leven om het leven en doet dit consequent. Drank, kaartspel,

beui'sspeculatie ontketenen alle duistere machten in hem en zijn compagnons. Zelf uiterlijk eerlijk Blijvend!, doet hij mee aan het spel van misdadigen. De strijd met het leven voert tot den dood. Zijn laatste compagnon hangt zich op; om een totale ruïne te voorkomen, moet de zelfmoord geheim gehouden worden, tot de zaken geregeld zijn. Terwijl de echtgenoote achterblijft bij het lijk van haar man, w: achtend op hem, dien zij' hefheeft, weet Niels op sluwe wijze oogenblikkelijken ondergang te voorkomen. Maar heimelijk verlaat hij dan de vrouw, die om hem de lugubere doodenwacTtit heeft gehouden, om in wilde nachtelijlce vaart naar eigen bedreigd huis en eigen wachtende vrouw te jagen. Zoo snelt hij zijn letterlijken en figimrlijken ondergang tegemoet, als zijn wagen op de weggeslagen brug aanstormt en met een vreeselijken zwaai over de beek, op den stellen oever te pletter slaat.

Ondanks het Wild-West-slot, weet de schrijver de figuur van den energieken boer, die alles waagt lom zijn droom in een daad om te zetten, goed te teekenen. Er zit gang en sterke stijiging in dit eerste deel, die een grootsche ontknooping van het drama doet verwachten, een geestelijke overwinning, na het stoffelijk resultaat. Als gevaar dreigt hier echter, dat door de bireede beschrijlving van den tijdgeest, de persoon van Niels niet steeds de eerste plaats inneemt.

Het tweede deel, naar Niels' vrouw geheetea, 'handelt over veel geldzorgen en de liefdevolle verzorging van den op hét laatste nippertje geredden Niels. Door zijn zware verwonding is hij geheel van de verdere handeUng uitgesloten, waardoor de financieelc lawine op Kristlne zich neer^ stort. Wat men den eigenzinnigen landheer zou weigeren, geeft men zijn ongelukkige vrouw. Bloedverwanten, vrienden en de kleine boeren, vol medelijden met haar lot en eerbied voor haar zorgzame liefde, bieden geldelijken steun. Nu pas doorziet zij het streven van Niels en leert zij zijn ideaal waardeeren. Daardoor zet zij' de speculatie voort en haar treft het geluk: de aandeelen stijgen aldoor. De beursmannen raden haar aan door te gaan, daar zij schatrijk kan worden. Dodi als de bezitting geheel vrij is van schuld, houdt zij op en verkoopt de aandeelen, na een valsche handteekening van haar man gezet te hebben. Zij' wil haar man en haar huis, niet het geld van anderen. Wat met Niels verloren dreigde te gaan, redt haar liefde. En als haar zaken geregeld zijn, weet haar nooit rustende zorg ook het leven van haar man to redden.

In dit deel, waarin vrouwen de hoofdrollen vervullen, krijgt de godsdienst een klein aandeel. De oude grootmoeder bidt voor haar zoon en ook Kristine vouwt soms haar handen om te bidden om overgave aan haar man. Het is echter niet God, die het leven dezer vrouw leidt, maar dfe volledige overgave aan den man, wiens innerlijke grootheid haar nu blijkt. Zijn ideaal wordt het hare, zijn geest bestuurt haar handelingen, zijn juist economisch inzicht behaalt door haar de zege. Van geestelijke verdieping, van overgave aan God, Die het lot van de menschen en den gang der gebeurtenissen bepaalt, blijkt niets. Het menschelijk idealisme voert haar door diepe geldelijke afgronden, tot de verlangde rust.

In het derde deel: Twee bouwen hun huis, wordt Niels' levenswerk bekroond'. Hij is beter geworden tegen de verwachting der medici in. Niet de rust, maar het werk geeft hem zijn gezondllieid terug. Hij is een ander man geworden. De handelwijze van zijn vrouw keurt hij geheel goed. Nu gaat hij eerlijk geld verdienen in den tijd der na-oorlogsche hoogconjunctuur. Hij speelt en drinkt niet meer.

Naïef beschreven is de booze geest van zijn drinkende bentgenooten van vroeger, die tevergeefs trachten den braven Niels weer aan hun zij te krijgen. Zij gaan straks onder in de malaise, omdat zij geen' ideaal hadden, maar slechts bedrog en list aanwendden om zelf rijk te worden. Niels blijft staande, omdat zijn vrouw in zijn ideaal gelooft. Hij helpt nu armen, waarschuwt tegen speculeeren, geeft raad in moeilijkheden en bewaart daardoor velen voor financieelen ondergang, als de haastig opgerichte fabrieken met verliezen gaan werken en de speculeerende banken springen.

Niels, die nu veel geld op eerlijke manier verdient, helpt gedupeerden en sticht een spaarbank, omdat ijverig werken op eigen land, beloond wordt en het langzaam verdiende geld in den ouderdom een zegen zal blijken. Even komt hij onder indruk van een dichter — wel merkwaardig — die zegt, dat slechts geloof in Jezus rust kan geven en anders niets, dat eigen werlc geen waarde heeft. Maar nergens komt de geestelijke vernieuwing van Niels uit. Hij is een braaf man geworden, die soms wegens teedere herinneringen naar de kerk gaat en gesticht wordt door gezangen. Hij is veranderd, zeker, maar slechts gradueel. Voorzichtigheid en bedachtzaamheid beheerschen zijn finantieel beleid. Het doorgezet speculeeren van Kristine heeft de basis van zijn huis vastgesteld, het gezamenlijke goede beheer verstevigt het en bouwt het verder op.

Het tweede en dei-de deel bevatten wel enkele mooie passages, maar staan literair ver beneden het eerste. De breedsprakigheid van den auteur iü crisis-aangelegenhedten, de lange gedeelten over geldzaken en bankwezen worden toenemend vervelend De spanning is er totaal uit — ieder voorvoelt reeds spoedig, dat de brave Niels gelijik zal krijgen en vurig verlangt men. soms dat de oude Niels zijn veranderden, maar niet bekeerden naamgenoot zal bijspringen, om van het verhaal te redden, wat er van te redden valt.

Deze trilogie, zoo forsch begonnen, zoo veel belovend, leidt niet tot een grootschen afloop, omdat het materialistiscli-idealisme den grondtoon blijft behouden. Er wordt met godsdienst en geloof gewerkt, maar niet het geloof in God bewerkt een nieuwe verhouding tot den naaste. De „held" van het laatste deel is een verslapte, 'hoogstens verzachte weergave van dien uit het eerste boek. Daar beheerschte hij nog de situatie, hier wordt hij er door weggedrongen in de veilige rust van zijn landhuis. — Niet hij, maar de geschiedenis van de economische ontwikkeling en het verval daai-van in Denemarken, gedurende de eerste jaren na den oorlog, vult het gTootste deel van dit werk, hij spoelt niet meer als eerst, maar wordt gespeeld, omdat hij is genezen, niet herboren.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen